Онтогъузунчу емюрню ортасында, Кавказда сютден этилген ичерге джараулу сейир зат барды деб Эресейде хапарла джюрюб башлагъандыла.Хапарлагъа кере,аны иги татыуу болгъаны, кеф бергени, кеб ауруудан да сау этгени белгили бола башлагъанды. Бусагъатда аны бютеу дуниягъа белгили аты кефирди. Къарачайда анга гыпы айран дейдиле.
Алгъаракъда Эресейчиле Кавказда къазауат этген сагъатда, ол айранны татыууна, мыстылыгъына уллу багъа бергендиле.Кавказда болгъан белгили поэтле Пушкин бла Лермонтов да айранны не сютден этилген аракъыгъа, не Европада белгили кумысха не орусда джюрюген простоквашагъа /ачыгъан сютге/ ушамагъанын,аламат сууусун болгъанын чертгендиле.
Кефирни микрофлорасы байды.Аны бла да къалмай Б группа витаминле бла фолиевый кислотасы да барды.Аны ючюн гыпы айранны адамны саулугъун, чархын кючлю этиуде магъанасы уллуду.Хар кече сайын андан бир аякъны ичиб джатсанг, саулугъунг деменгили болллугъуна ишек джокъду.
Эресейде айран излеб кеб кюрешгендиле.Алая аны тахсасын ачыкълаялмагъандыла. Аны билирге не алтын, не къоркъутуу,не махтау да болушмагъанды таулу гиназладан аны тахсасын билирге. Айтыулагъа кере бу аламат гыпы айранны этилгени къарачайлылагъа уллу Аллахдан келегенди.Саргъылдым тегерек бюртюкчюклеге «Файхамбарны тюйю» неда «Мухаммат файхамбарны/Аллахны саламы анга болсун/ мюрзеую» дегендиле.Аны урлукъларын Мухаммат файхамбар /Аллахны саламы анга болсун /кесини таягъыны баш джанында келтиргенди.Ол юретгенди таулуланы гыпы айранны этерге.Аны ючюн къарачайлыла деменгили саулукълары бла терен къартлыкъгъа джашагъандыла.Айранны къалай этилгенин башха миллетледен терен джашырыб тургъандыла.Ол заманлада алай саналгъанды :гыпы айранны къалай этилгенин башхала билсе Уллу Аллах чамланныкъды эмда уютулгъан айран да къурурукъду аны бла бирге саулай халкъ къорарыкъды.
Бюгюнлюкде гыпы айранны хар бири да сатыб алыб ичерге боллукъду. Къарачайдан джайылгъанын билемидиле экен ансы адамла?
Бусагъатда кезге кергюзген къыйынды,алай озгъан емюрню ал сюреминде ол айранны тегерегинде уллу даур болгъанды:къыз урланыб,ызындан атла бла сюррюлюб, къарачай джигитини орус къызгъа уллу сюймеклиги болушханды саулай Эресейге кефирини белгили этерге.
Ол хапар а былай башланады. Джыйырманчы емюрню аллында Эресейни медицина джамагъатыны тезюмю бошалады. Не джаны бла да гыпы айранны къалай этилгенини тахсасын билирге рецептин алыргъа керек болгъанын чертедиле.
Врачланы Бютеуроссия обществолары ол заманда белгили Москвада сют фирманы иеси Бландов джолдашха тилек бла баргъандыла.Ол тилек кефирниМосквада этиб чыгъарыргъа болгъанды.Бландов бек ариу ангылагъанды ол ишни этген бек а къыйын ,таб этилмезлик болгъанын.Алай а ол этилсе аны фирмасыны уллу сыйы боллугъун бек ариу ангылагъанды.Ол джумушну кимге буюрургъа билмейБландов уллу сагъыш этгенди.

Добавлено (31.01.2011, 19:56)
---------------------------------------------
Кавказгъа « тахсагъа» сют мюлкню школасын джетишимли бошагъан, уллу билими болгъан,джыйырма джыл болгъан Ирина Сахарованы джиберирге оноу этгенди.Сахарованы рецепти бла этилген джау ючюн Парижде кермючде Бландов алтын медал бла саугъаланнганды.
Етгюр къыз, ол сагъатда уллу сют продукция бла кюрешген къарачай бий Байчораланы Бекмырзагъа джибериледи. Сахарова Иринаны биргесине Бландовну Нарсанада бышлакъ этиучю заводларыны къуллукъчусу Васильев да барады. Алагъа гыпы айранны тахсасын билирге керек болады. Байчора улу Кавказда джюрютюлген къонакъбайлыкъны этеди.Бири-бири ызындан тойла, алгъышла, джырла тохтаусуз талай кюнню барадыла. Аллай къонакъбайлыкъда экиси да бир айны турадыла. Алайда Сахарова Иринаны ариулугъун Бекмырза келю бла джаратады. Алай болса да гыпы айранны къалай этилгенинден бир сез да айтмайды.
Сахарова бла Васильев кеб эллеге айланыб таулуладан гыпы айранны урлугъун алыргъа кюрешгендиле.Джукъ табалмазлыкъларын ангылаб, экиси да ызларына Нарсанагъа тебрейдиле.Ала узакъ да кетмегенлей, беш атлы джетиб, аланы бири ариу къызны сермеб алыб, ат беилине атыб,таула таба айланыб кезден ташаяды. Къыз бир замандан танымагъан бир юйде эс джыяды. Алайгъа бир белек замандан Байчораланы Бекмырза да келеди. Ирина Бекмырзаны алайда керлюкме акъылы да болмагъанды. Ол кезюуде Васильев Нарсанагъа джетиб, жандармериягъа тарыгъыу этеди.

Добавлено (31.01.2011, 19:58)
---------------------------------------------
Къарачай бий таулу адетлери ючюн кечмеклик тилеб, къызгъа кесини сюймеклигин айтады.Алай а къызгъа аны сюймеклиги керек тюл эди.Анга гыпы айранны рецепти керек эди.Алайда Васильев бла бирге жандармала да келиб къызны бош этедиле.Алай болса да Бландовну фирмасыны адамлары аны къоймай,аланы ишчилерин урлагъаны ючюн бийге къатылыкъ этедиле.Иш сюдге дери джетеди. Сюдюлеге бек ауур иш тюшеди, нек дегенде ала къайда болса да бирге сюд этмейдиле.Аланы алларында буруннгу тау аристократияны келечиси, айтылыб тургъан бий сиреледи.
Сюдю, сыйы уллу болгъан таулу бла ишни тереннге кетмезин излеб, Иринагъа Бекмырза бла джарашса тыйыншлы кергени билдиреди. Таулу бий аны ариулугъуна кезю къараб урлатханы ючюн кечерин излейди.Алай а Сахарова Ирина гыпы айранны урлугъундан 10 фунт берсе кечерикме деб, кесиникин тутады.Ол сагъатда башха мадар болмай Байчора улу анга разылыгъын билдиреди. Экинчи кюнюнде Бекмырза Сахаровагъа гыпы айранны урлугъун да талай ариу гюлле да иеди. Андан сора да сау айны ариу тиширыу кесича ариу гюллени алыб тургъанды Бекмырзадан саугъагъа. Ол кезюуде Сахарова гыпы айранны къалай этилгенин тинтиб кюрешгенди. Бир белек замандан Ирина этген кефир шышала Боткин атлы больницагъа бериледиле.Кесек кечирек а кефирни тюкенледе эркин сатыб алыргъа болгъанды. Кесини ишин билген ариу тиширыуну усталыгъы бла , ангъа къарачай бийни сюймеклиги болушхандыла гыпы айранны саулай дуниягъа белгили этерге.
Бу керти хапарны юсюнден эресейни талай журналисти да джазгъандыла.Аланы арасында Владимир Валентинов да «Знак судьбы» деген журналны2002-чи джыл чыкъгъан тогъузунчу номеринде «Необыкновенный дар Бекмурзы» деб статья басмалагъанды. Аллында айтханыбызча ол сюймекликни тарихин бюгюнлюкде хар бирине да белгили « Домик в деревне» деген кефирни къагъыт тышында окъургъа боллукъду.
Ол хапарны 80-чы джылланы ортасында кеси Сахарова Ирина кеси да айтханды бизни джердешибизге, ол кезюуде Москвада болуб иш этиб Сахаровагъа тюбеген, Къарачай районну билим бериу управлениясыны методисти Биджиланы Солтаннга. Ол хапарында Нарсанадан узакъ болмай Къорсунка къошда Къарачай бий Байчораланы Бекмырзада къонакъда болгъаныны юсюнден толу хапар айтханды.

Добавлено (31.01.2011, 19:59)
---------------------------------------------
Текеланы Алимуратны къолунда сакъланады бюгюнлюкде Сахарованы къарачай джашха разылыгъын билдириб джазгъан письмосу.
Алимурат айтханлай, кефирни юсюнден чыкъгъан хапарлада тюрлю-тюрлю сез джюрюй башлагъанды. Байчораланы Бекмырзагъа. бирлери гюрджю,бирлери тегей бий дегендиле. Ол етюрюк сезле Бекмырзаны джууукъ адамларыны тезюмлерин бузгъандыла. Аланы бири, Эресейни махтаулу врачы, медицина илмуланы доктору,профессор, академик Текеланы Абюсюбню джашы Алимуратды. Бекмырза Алимуратны къарт анасыны атасыды. Теке улу айтхандан, къарачайны айраны бир кесекден кесине къаллыкъ тюлдю.
Хар халкъны кесини миллет ханты енгеси барды.Сез ючюн, Тегей пирогланы, орус хамамны, черкес либжаны бек ариу билебиз.Ол себебден, бизни да миллетибизни байлыгъы сакъланыргъа керекди.
Бизни миллетни сютден этилген затлары, саулукъгъа джарагъаны саулай дуниягъа белгилиди десек да джангыллыкъ тюлбюз. Белгили гыпы айранны / кефирни/ эмда тюз айранны къарачайлыла емюрледен бери хайырландырыб келедиле.
Текеланы Алимурат 2000-чи джыл октябрны 14-де Эресейни патентле бла товар белгилени агенствосуна, айранны этилгенине патент алыргъа къагъыт хазырлаб береди. Алай а, ол агентсво патент берирге унамайды.Аны чуруму уа, 1997-чи джыл 27-чи январда, кефир бла айраннга патентни Федосеев деб биреу алгъанды.Ол патентге уа ие Австриядан «Ест-Вест» деген корпорация ие болады.
Юч кюнню Алимурат ала этген айранны технологиясын тинтиб, къараб, терсликле табханды. Андан сора Эресейни патентле бла товар белгилени агенствосу,ол халатланы тюзге санаб, Австрия фирмадан патентни сыйырыб алады.Джетинчи декабрда 2001- чи джыл Теке улу,айранны этилгенине, юч патент алыргъа къагъыт береди.Бир джылдан а ол юч патентге да ие болады.
Текеланы Алимурат чертгенден, этилген ишни миллет-патриотлукъ магъанасы барды. Нек дегенде ол бары да миллетибизни байлыгъыды. Ол байлыкъны уа сакъларгъа кебейтирге тыйыншлыды.
Ай медет, бусагъатда кефирни этген технологияланы къарыусузлугъу бла, гыпы айранны балхамлыгъын толу сакълаялмайдыла. Алай болса да профессор Теке улу гыпы айранны хайырлыгъын сакъларгъа, аслам этерге юреннгенди.
Медицина джаны бла алыб къарасакъ,- дейди Алимурат, кефир, къаны аз болгъан, ашхыны ауругъан дагъыда башха ауруулары болгъан адамлагъа джарайды.
Айранны адамны чархына хайыры уллу болгъанын абадан телюле кимден да иги биледиле.
Эсигизге салсакъ, Текеланы Алимурат, Шимал Кавказны тарихинде 2003-чю джыл « адам улуну ауруу» деген илму иши ючюн , биринчи болуб,Дунияны эм сыйлы саугъасын,ООН-ну премиясы бла алтын медалын алгъанды. Алимуратны илму ишлери биринчи болуб Чернобыльда атом станция атылгъандан сора да хайырландырылгъандыла.
Теке улуну ол биринчи саугъасы тюлдю, 2001-чи джыл «халкъла арасы лагъымчы» деген сыйлы атха эмда алтын медалгъа ие болгъанды.
Эм биринчи ол сыйлы саугъаны ООН-ну баш секретары Бутрос Галли алгъанды.Эресейде биринчи болуб ол атны джюрютген Москваны алгъыннгы башчысы Юрий Лужковду.
Прфессор Теке улу бюгюнлюкде да гыпы айран бла байламлы илму тинтиу ишлерин бардырады. Ол энтда кеб ауруулагъа джарарын чертеди…
Татымлы хантлары, терен тин байлыгъы, узун тарихи фахмулу адамлары болгъан Къарачай мындан ары да чакъсын джашнасын.