Халкъыбызни белгили джырчысы Ёзденланы Абугалийни, (джандетли болсун), «Джашауну оюулары»- деген китабында, аллай хапар барды. Экинчи Стамбулчула кетерни аллында Къарачайда уллу ат чабдырыу болгъанды. Ат озар ючюн дженъил джашчыкъланы миндирген адет, бурундан, бюгюннъе дери барады. Абугалийни элинден Джазлыкъчы Чомалары 12 джыл болгъан джашчыкъны эмилик аджирге миндириб чарсха ийгендиле. Эсирик, хагок ат, атлыгъа тынъыламай, джашчыкъны да чочуб, юсюнден атыб, къачыб кетгенди. Алайда ол джашчыкъны ал эки тиши сыннъандыла.
Бу китаб чыкъгъанындан сора талай джыл кетиб, 1994-чю джыл Стамбулда «Тюрк дуниясын тинтиу фондда» курслада эдим, Чомаланы Сууат -деб бир къарачай джаш танышыргъа келди. Бираздан, Къурман байрамда, элде ата-анасына элтди, Акапынаргъа. Сууатны атасы Дауут, мында, Кавказда чыкъгъан, Абугалийни китабын чыгъарды да, былайын бир окъу, деди. Барысы тынъылаб, мен да бу башында сагъынылгъан хапарны эшитдириб окъудум. Ол мени атам Бекмырзаны юсюнденди,- деди. Чам атына «тишсиз»- деб сабий заманында аталгъаны бла къалыб кетген эди. Бютеу Тюркде, атланы сени тенъли таныгъан адам джокъду,-деб, тюрклюледен, кавказчыладан да, атчы устала тюберге, сорургъа келе эдиле. Ауушханына кёб болмайды,- деб хапар айтды Дауут.
Дауут да бюгюнлюкде сау-эсенди, аны джашы Сууат бла тохтаусуз интернет бла хапарлашабыз, Тюркде, Къарачайда да тюбегенлей турабыз. 2009-чу джыл, ол меннъе бир хапарны ийди да, аны газетде кёб адам сюйюб окъур эди, бир къауумла уа, кеслерин таныр эдиле, адамларын табар эдиле деб кёлюме келеди.
Мындан отуз джылдан аслам заманда, Бекмырза алкъын дунияда заманында, аны бир туудугъу, Сууатны къарнашы Норулла, къарт атасыны хапарларына тынъылай туруб, аталарыны джуртуна барыргъа алланнъанды. Тыйгъыч чурумла бла баралмай къалгъанды ол заманда, алай а, къарт атасы сау заманда, аны бирталай аманатын джазыб алгъанлары сакъланнъандыла. 1905-чи джыл Тюркге кёчгенледен бир къаууму, сокъураныб ызларына къайтхандыла. Бекмырза соргъанланы асламысы да аладандыла.
Ары дери, Сууат меннъе, джукъ къагъытха къарамай, кесини эсинден, он атасын, Чоманы кесине дери джазыб берген эди. Ма ала: Дауут, Бекмырза, Ногъай, Башчы, Тилмек (Чюе), Джатдай, Зорум, Махмуд, Келемет, Чома. Была Чюени туудукълары боладыла.

-Джёгетейде Чюеледен ким барды?
- Джазлыкъда Чомаланы Ажгерийни джашы Шогъайыбны кими барды?
- Ногъайны эгечинден туугъан Биджиланы Тёппени джашы Наурузну кими барды?
- Джелмеклени Къойчуну, Дотдайланы Герийни кюйёую къойчу джашы Абук бар эди. Аны гитче джашы Хаджи- Бекир Тюркден ызына Къарачайгъа къайтхан эди. Аладан ким барды?
- Гаджаланы Тенъизни къатыны, Къойчуну къызы эди, Къызала. Тебердиден баргъан эди да, ол да Тюркден ызына къайтхан эди.
-- Гочияланы Чагъайны юйдегиси саумуду, къатыны Хауа саумуду, кимлери барды?
- Габашланы Мырзакъулну джашы Хаджи-Мурат да мындан (Тюркден) къайтхан эди, кеси да топал эди, аны уа, кими барды?
- Тёбен Акъбайладан Эбзе улу Исмаилны джашы Батдал да кетген эди, кими барды?
-- Дотдайланы Герийни джашы Алийни тёрт къатыны, юйдегилери бла къалгъан эдиле. Бир къатыны Таучуланы Къудентни къызы эди, бир къатыны да, бизни Чомаланы Ахияны къызы эди, бир къатыны да Чотчаладан эди. Ол Чотчаладан юйдегиси 10 джылны Сибирьде туруб къайтыб, Джаланджюкге (Зеленчюкге) къайтыб, бир джетген къобузчу къызы да барды деб хапар эшитген эдик. Герийни джашлары Якъуб бла, Абдрурахманны кимлери бардыла?
- Гобашланы Батыршах-хаджини къызын алгъан эди Адемей, юйдегиси бармыды?
- Герийни джашы Хамзатны юйдегиси бармыды?

Бир джаны бла, 19-чу ёмюрде туууб, тышына кетиб, джуртун тансыкълагъан къартланы ичинде ёсген къарачай къартны, бурунъу, бузулмагъан таза тили бизге бир тюрлю багъалыды. Экинчи джаны бла, бюгюн, мында, джылы джюзден атлагъан къартларыбыз аз тюлдюле, ала кетгинчи, эки джанында джуукълукъну табыб джалгъашдырыргъа боллукъду. Мында сагъынылгъанладан, не кеси юйдегилерин, не да танышларын таныялгъан болса, Чомаланы Сууатха бу е-почта бла билдирирге боллукъду: <suat.onalan@gmail.com>. Ол джаш орус алфавитни да биледи, къарачай тилде джазылса. Неда меннъе, <hasan50@mail.ru>, телефонум: 8 903 422 44 95.

Халкёчланы Хасан. Тюркчю

Добавлено (26.01.2011, 17:40)
---------------------------------------------
БИЗДЕ КЪОНАКЪДА «БАХЧЕСАРАЙ» ЖУРНАЛ

Кесини къарачай тилин сюе билген адам, бир къауумла билмей къаранъылыкъдан айтханча, кесибизге «гитче миллет», «джазмасы кеч къуралгъан миллет» - дегенча джахил сёзлени айтырыкъ тюлдю. Тюрк тиллени джазмасы дунияда эм эскиле бла эм байланы бириди. Эски заманны сёгерге джораланнъан роман «Къара кюбюрню» чынъ аллы неден башланады? Элде эм джарлы джашагъан юйню джашчыгъы Ибрахим Дерсден (!) келеди. Илмуну айтханы уа, Германияны ичинде лахчаладан (диалектледен) эсе, тюрк тилле бири-бирисине кёбге джуукъдула. Ол себебден къарачай тилни иги билген адам, кёб къраллада бла, Эресейни талай республикасында чыкъгъан китаб, газетни тынч окъуяллыкъды, ол миллетлени адамы бла къыйналмай ушакъ эталлыкъды. «Къарачай тил бла миллет къурурукъду» - деген оюмну «Къарачай» газетибиз да, (15 –чи сент. 2004 дж. «Къарачай тил къурурукъмуду?», Къоркъмазланы Русланны оюму бла джууабы: къурурукъду!) кеси-кесин Къарачай—Малкъар джаш тёлюге тин байракъ этерге излеген «Эльбрусоид» да ( «ЭП»,11- чи март, 2009 дж. , « Языки народов Северного Кавказа признаны исчезающими») айтдыла. Алагъа къысха джууабыбыз: алайгъа санагъанла, ийнаннъан- джоралагъанла, алкъын къарачайча сёлешала эселе да, къарачайчылыкъдан чыгъыб бошагъандыла, тутхан иннетлери бла. Миллетибизни ондан тогъузун къыргъан эминадан сора да джанъырдыкъ, Азиягъа кёчкюнчюлюкден сора да джанъырдыкъ, энди ассимиляцияны кеси разылыгъы бла сайлагъанлагъа да тёзербиз. Аллахыбызгъа болсунла бютеу махтаула, миллетибизни хар къуру да таза ёзеги къала, сакълана, хар чурум бла азайгъандан сора, дагъыда джанъыдан ёсе барады. . Джыйырма джыл чакълыны бёлюнмей ишлеген «Къарачай» атлы миллет бирлешиуюбюзню халкъла аралы байламлыгъы бегий, айный келеди. Бизге почта бла талай джерден келген журнал –газетлени бирисиди, Тюркдеги къырымтатарлыланы «Бахчесарай» ат бла чыгъаргъан журналлары. Аны хар сайысын (номерин) алыб окъугъан сайын, бир джаны бла къарачай журналны окъугъанча болама, экинчи джаны бла уа, мени тилим, Кюнчыкъгъандан- Кюнбатханнъа, алай демеклик Къытай Къабыргъадан- Дунайгъа дери минъджылладан бери юзюлмей джюрюб тургъан тил болгъанына кёб шагъатлыкъладан энтда бирисин табама. Ол журналны 2009 –чу джылны декабрь айында чыкъгъан, 60-чы санында басмаланнъан, «Къаргъыш» - деген бир кюу назмуну окъуучугъа теджерге излейме.

Добавлено (26.01.2011, 17:42)
---------------------------------------------
Бизни тилге кёчюрмегенлей, бир-эки сёз тюзетгенден къалгъанын къырым тилдеча къойгъанма, къарачайлы окъуучу да кёрсюн тиллерибизни ушашлыгъын,- деб. Аны аллында да къысха бир сёз айтыргъа сюе эдим. Бизни миллетибизде аман адетлерибизден бириси, - тиширыуларыбыз сагъыш этиб кюрешмей, ауузлары юренчек болуб къалыб, къаргъыш айтыргъа ёчдюле. Межгитде ауазгъа тынъылагъанла бла, муслиман дин китабланы окъугъанланы хар бириси да биледи, - айтылгъан къаргъыш алай бош, сансыз къалмагъанын. Ол къаргъыш айтылгъаннъа тыйыншлы эсе, анъа тийеди, аны терслиги джокъ эсе уа, айтханны кесине тийеди айтхан къаргъышы. Тюз олсагъат, тамам ол айтханыча болуб къалмады эсе, тиймеди деб турмасынла. Кесини сабийин къаргъагъан а, артыкъ да уллу заранды. Ананы сабийде хакъы бек уллу болгъаны кибик, къаргъышы да тиймей къалмагъаны айтылады. Сени алкъынчы Аллаху- Тагъала джазыкъсына тура эсе, аман этгенинъи анъылаб, тобагъа къайтыб, сокъураныб, тюзелирге алкъын мадар бере тура эсе, кесинъи башынъа ол къыйынлыкъны табхынчы «ма, джукъ да болмайды аны ючюн» - деб тургъан иги тюлдю. Бир джахил къатын айтханды: «сынаб-сынаб, талай кере да джел ычхындырдым, аны ючюннъе чыртда абдезим бузулургъа унамады»- деб. Уллу- гитче затны юсюнде да, Аллах бла ойнаргъа излеген, кеси-кесине халеклик салгъандан башха джукъ табмайды. Къаргъышны юсюнден Аллахны келечиси, сыйлы файгъамбарыбыз, Мухаммад Гъалейхиссалам айтхан эки хадисин келтирейик: . «Кесигизге, сабийлеригизге, беддуа (къаргъыш) этмегиз. Аллахны къадарына разы болугъуз. Нигъматларын (насыб-игиликлерин) кёб Этерин тилеб дууа этигиз» (хадис-шериф – Берика). Эшта, эски дин башчыларыбыздан муну эшитиб къуралгъан болур бу нарт сёз: «биреуге къаргъыш этме да, кесинъе алгъыш эт» - деб. Экинчиси: «Ананы, атаны, кеси сабийине бла, (андан сора) анъа зорлукъ джетдирген залимге этген къаргъышлары, кери къалмаз». «Хадис –шериф –Абу Дауд, Тирмизи, Ибн Мадже). («Дин сёзлюк» Стамбул 1994. 77-чи бет.) Бу сёзюмю аягъында, эй эгечлерим сизден тилейме, къаргъыш айтханны къоюгъуз, артыкъсыз да сабийлеригизни къаргъамагъыз, бюгюннъе дери къаргъыш айтыучула, тобагъа къайтыб, Аллахыбыздан кечмеклик тилегиз, хакъ кёлю- джюреги бла тобагъа къайтханны Аллах ажымсыз кечерин Билдиргенди. Муну окъуб, къуру бир-эки тиширыу къаргъышха сакъ болса да, муну басмалагъан газетни къыйыны зыраф къалмаз.

Добавлено (26.01.2011, 17:48)
---------------------------------------------
Хасан Юлкер. Тюркия

ТЮРК ДУНИЯСЫНЫ АТАСЁЗЛЕРИ
===============================

Къарачайча: Атынъ аманнъа чыкъгъандан эсе, джанынъ тамагъынъдан чыкъсын. . Тюркча: Адамын ады чыкаджагына джаны чыксын. . Азербайдж: Йаман аддан ёлюм йахшыдыр. . Къырым: Ады чыкъды токъузгъа, тюшмез эндиги секизге. . Ыракъ: Адамын ады хараба чыкъаджагъына, джаны чыкъсын. . Кыбрыс: Бирини ады чыкаджагъына, джаны чыксын. . Косово: Инсанын даха эй джаны исе, ады чыксын. . . Къарачайча: Тауукъ тюшю – тары бюртюк. . Тюркча: Ач тавук дюшюнде дары гёрер. . Азербайджан: Ач тойуг йухусунда дары гёрер. . Ногъай: Тауыкънын тюшине тары энер. . Къырым: Ач тауукъ тюшюнде тары кёрер. . Ёзбек: Ач итнинъ чюшиге сёнъек кирер. . Тюркмен: Ач тавук дюшюнде дары гёрер. . Косово: Ач тилки рюйасында (тюшюнде) тоукъ гюрюр. . . Къарачайча: Джыламагъан джашха джукка салынмаз. . Тюркча: Агъламайан чоджуга меме вермезлер. . Азербайджан: Агъламайан ушага сют вермезлер. . Къазан татар: Йыламагъан балагъа имчек бирмийлер. . Къырымча: Джыламагъан балагъа эмшек берилмез. . Къыргъызча: Йылабагъан балагъа эмчек джокъ. . Тюркменча: Эмгенмедик оглана эмчек джокъ. . Ыракъ: Ушагъ йыгъламаса агъзына эмчек къоймазлар. . Косово: Чоджук агъламадан ана эле алмас. . . Къарачайча: Акъыл джашда, къартда да тюлдю -- башдады. . Тюркча: Акыл йашда дегил, баштадыр. . Азербайджан: Агыл башда олар, йашда олмаз. . Къумукъ: Йашда туыл башда. . Ногъай: Акъыл йашта туыл, башта. . Къырым: Акъыл джашда туыл, баштадыр. . Къыргъыз: Акъыл башдан, асыл ташдан. . Ёзбек: Агъл йашта эмас, баштадыр. . Уйгъур: Экил йашта эмес, башта. . Тюркмен: Акыл йашда болмаз, башда болар. . Ыракъ: Акыл йашта дёгю, баштады. . Косово: Акыл дил, баштадыр. . . Къарачайча: Аман шохунъ болгъандан эсе, иги джауунъ болсун. . Тюркча: Акыллы душман акылсыз досттан хайырлыдыр. . Къазантатар: Джюлер дустан акъыллы душман йахшыракъ. . Къырым: Акъыллы душман акъылсыз достан игидир. . Къыргъыз: Акъмакъ достан акъылдуу душман. . Ёзбек: Акъылсыз достын акъыллы душман йахшыдыр. . Ыракъ: Акъыллы душман акъылсыз достан ийидир. . Косово: Акъыллы душмандан къоркъма, акъылсыз достан къоркъ. . . Къарачайча: Арбаны ал чархы кирген джерден арт чархы да ётер. . Арбаны аллы къалай барса, арты да алай барады. . Баш къалай барса, аякъ да алай барады. . Тюркча: Арабанын ён текерлеги нереден гечерсе, арт текерлеги де орадан ге . чер. Азербайджан: Су ахан архдан бир де ахар. . Ногъай: Алды тегершик къайдан кёшсе, соннъысы да соннан кёшер. . Къазантатар: Алды кюпчек къайдан тёгерерсе, арткъысы да шундан тёгерер.. . Къырым: Арабанын алд тегершиги къайерден джюрсе, арт тегершиги де о йе-. . ден джюрер. . Баш къайакъкъа кетсе, аякъ о йакъъкъа кетер. . Къазакъ: Йине ёткен джерден джип ( халысы) де ётер. . Кыбрыс: Ён тёкерлек нерейе гидерсе, арка тёкерлек де орайа гидер. . Баш нерейе гидерсе, айакъ да орайа гидер. . Къарачайча: Джуургъанынъа кёре аягъынъы узат. . Тюркча: Айагъыны йоргъана гёре узат. . Азербайджан: Айагъыны йоргъана гёре узат. . Къазантатар: Аягъынъны тюшегинъе кюре суз. . Къырым: Айагъын джоркъанынъа кёре узат. . Ёзбек: Карпанъа ( кёрпенъе) къараб айагъынъы узат. . Тюркмен: Йорганына гёре айак узак ( узакълыгъы анъа кёреди). . Ыракъ: Йорганыва гёре айагъыв узак. . Йугослав: Йоргана джюре айакларыны узат. . . Былайда бир – эки бош зат анъылашынмазгъа болур: Россияда къарачайлыла татарлыла джашагъан кибик, Иракда керкюк тюркле, Къытайны ичинде уйгъурлула, Косово бла Югославияда тюрк тилли миллетле джашайдыла. Тиллерибиз а къалай бек ушайдыла. «Тюрк тилле бириси- бирисине немча тилни диалектлеринден эсе бек ушайдыла» - деб айтылады.

Добавлено (26.01.2011, 17:58)
---------------------------------------------
Ол зат ариу кёрюнюб турады кеси тилибизни багъалата билгенлени барысына. Не медет Къарачай тилни сабийине да юретмей, бири бириси бла юйюню ичинде башха тилде сёлешгенле да джетишедиле. Багъалата билгенлени сагъайта, бирлешдире башларгъа тырмашмасакъ, иги юлгюню алыргъа излегенлеге киши кёрюнмезге боллукъду. Кёб сабий гитчелигинден уллулукъгъа дери не сабий оюн айтыучукъланы, не таурухланы, не нарт эпосубузну, не эжиу тарих джырлары-бызны, не нарт сёзлени эшитмегенлей ёсюб кетедиле.Сен керти къарачайлылача «аллайын» деб бир тенълешдириу, суратлау сёз айтханынъы чырт джугъун анъылаялмай къаладыла. Ол адамны не уллу окъууу къуллугъу бар эсе да, роботха ушагъаны тенъли бир инсанлыкъдан кенъ бола барады. Минъджыллыкъ ортатюрк адабиятында да бюгюннъю Къарачай-Малкъар тил бла байламлыкъны джуукълукъну эслемей болмайса. «Шан къызны дастаны» китабны автору Микаэль Башту 9 -чу ёмюрде джашагъанды , Уллу Булгарияда, нарт эпосубузда Соджукну хапарлары айтылгъан Адыл (Волга) суну джагъасында. Аны оригиналы къарачайча тынч окъулады.

Добавлено (26.01.2011, 17:59)
---------------------------------------------
Арадан ючджюз джыл кетиб Шота Руставели 12 –чи ёмюрде кёчюргенинде «Къаблан тери кийген джигит» атны таб кёргенди. «Микаэль Башту мени устазымды, анъа разылыгъымы билдиреме» дегенди экиджюзджылдан сора Къашхарлы Махмут. Къашхар шахар бюгюнлюкде Кюнчыкъгъан Тюркистан аты бла Къытайны ичиндеди. Юнескону оноуу бла былтыр, 2008 -чи джыл Къашхарлы Махмутну туугъанына минъ джыл толду деб байрамланды. Былтыр август айда , Анкарада Евразия джазыучуланы Бирлигине (Союзуна) киргенимде ,Аны тамадасы профессор Якуб Делиомероглу, тюрк къурултайладан эски танышыбыз Махмудну минъджыллыгъына аталгъан китабла, плакатла бериб ийди, не медет бизни газетибизде уа аты сагъынылмады. Аны «Диван люгъат-ит тюрк» атлы китабы 1074 чю джыл джазылыб битгенди, бизде уа 1986 чы джыл Стамбулда басмаланнъаны барды да келигиз мындан минъджылны алгъа, бюгюннъю Къытайны ичинде бизни тилибизде къаллай ата сёзле джюрюген- лерине къарайыкъ ол китабдан. . . Хан иши болса къатун иши къалыр. Къош къылыч къынъа сыгъмаз. Ковы эр къудхугкъа кирсе йел алыр. (Джарлы къуюгъа кирсе да джел алыр). Кёзден йыраса кёнъюлден йеме йырар. (Кёзден кетген кёлден кетер). Къурукъ къашукъ агъызкъа йарамас къуругъ сёз къулакъкъа йакъышмас. Къут белгеси билиг. (Насыбны белгиси (ачхычы) билимди). Ач не йемес токъ не темес. (Ач адам нени ашамаз, токъ адам неле сёлешмез). Агъыз йесе кёз уйадхур. ( Аууз ашаса кёз уялыр. Намысны кимден чыкъгъаны бла эскилиги кёрюнмеймиди?). Алымчы арслан беримчи сычкъан. (Борчну иеси аслан кибик берлик чычхан кибик). Ата огълу атач(а) тогъар. (Атаны уланы атасыча тууар). Бир тилкю терисин икиле соймас. Бирин бирин минъ болур тама тама кёл болур. Бёри къошнысын йемес. (Бёрю хоншусун ашамаз). Бугъдай къатында саркъач сууалыр. (Будай бла бирге лыбыта да сугъарылыр. Бизни автономиябызгъа ушамаймыды?). Буздан суу тамар. Эл къалды тёрю къалмас.( Джуртдан айырылсанъ да адетни джорукъну тас этме). Эркеч эти эм болур эчкю эти йел болур. (Эркечни эти дарман болур эчкини эти джел ауруунъу къозгъар). Къаны къан иле йумас. ( Къанны къан бла джуумазла (джуума). Къыркъ йылкъа тегин, бай чыгъай тюзлинир. (Къыркъ джылны ичинде бай бла джарлы бири бирин анъылаб тюзелирле). Кёп сёгютке къуш къонар, кёрлюг кишиге сёз келир. ( Джашил талгъа къуш къонар, белгили (кёзге илиннъен , чырайлы) адамны сёзю этилир). . . Аягъында бу сёзлени уа, кёб адамны аманаты бла джазама. Алтмышынчы джыллада Алийланы Солтанны «Къарачай нарт сёзле» атлы китабы чыкъгъан эди. Бусагъатда ол китаб сан бир юйдегиде къалгъанды, джокъну орнундады. Совет идеол огияны заманында Ленинни, коммунист партияны махтамай китаб чыгъарыргъа мадар джокъ эди да, аны амалтын «Совет аскер – джигитликни аскери» - дегенча миллет айтмагъан сёзлени да амалсыздан къошуб чыгъаргъан эди, ансы китаб бек аламат эди.Мындан алгъалада Солтаннъа соргъан эдим: китабынъы ашыгъыб сакълайбыз , чыкъса бек къууанныкъбыз, болум къалайды-деб. Ол да алгъыннъыдан бери бирталай джанъы нарт сёзле бла къошуб толтуруб китабны чыгъара айланнъанын айтхан эди, алай а андан бери да талай джыл ётдю. . Солтан, сен Къарачай газетни бёлмей окъугъанынъы билебиз, адамны амалсыз ишлери да кёб болады, къарачайлы газет - китаб окъуучула тилейбиз, нени да къоюб, биз сакълагъан «Къарачай Малкъар нарт сёзле» китабны бизге саугъа этеринъи. Аллах сеннъе саулукъ берсин , китабны чыгъарыргъа башха киши болушмай къойса да правительстводагъы Алийланы Исмаил эталмаз къыйыны джокъду. . Къарачай илму-излем институтну тюркология . бёлюмюню башчысы,
Халкёчланы Хасан