Четверг, 28.03.2024, 12:34
Приветствую Вас, Къонакъ
Главная » Статьи » Статьи на родном языке

ТАУЛУ БЛА ДЖЫР, ДЖЫР БЛА ТАУЛУ 2
ДЖЮРЕГИНДЕН  КЮН  ТИЙГЕН

Хубийланы Ахьяны джашы Магомет (Алан)... Терен кёклю, джарыкъ джулдузлу, чокъуракъ суулу, сабий тылпыуча таза хауалы шам Тебердиде туууб, ол кёблеге джомакъ эди. Аллай уллу адамлыкъ, аллай эркин фахму, аллай къыйырсыз сюймеклик бир джюрекге къалай сыйыннганы сейирсиндирген, сукъландыргъан да эте эди. Керти да, Аллах берсе, санамай, чомарт бере кёре эдим...
Магомет фахмулу поэт эди, Магомет халкъ джырчы эди, Магомет (Алан) чам хапарны, хапар жанрны устасы эди, Магомет алим эди, Магомет оратор эди, Магомет музыкант эди, Магомет закий эди, Магомет устаз эди, Магомет гуманист эди, Магомет фольклорист эди!
Адамлыкъ бла сюймеклик фахмулулукъну баш шартлары болгъанларына аны джашауу шагъат эди.
Сабийлиги джарытмагъан (1928 джыл туугъан эди), джашлыгъы джылытмагъан (ала кёчгюнчю джыллагъа тюшген эдиле), къартлыкъгъа джетелмеген (1987 джыл ауушханды) Хубий улу нени юсюнден джазса да, сюймеклигини хапарын айта эди. «Мени джаным хапарларымдады, джюрегим - джырларым бла назмуларымда», - дейди ол айтыуларыны биринде. Аны эм уллу сюймеклиги адамлагъа эди. Ол а дженгил сезиледи. Танг аласында, Чолпан джулдузча; ингир алада, Сюйюмчю джулдузча; къарангы кече, Ай кибик; къыш суукъда, Кюн кибик, ол кесине тарта эди адамланы.
Аны толу ангылагъан, кемсиз сюйген керти тенги  бла ушакъгъа тансыкъ болгъан, закий нартны ауаз бергенине тынгыларгъа хазыр, ана сют сабийни санларын айнытханча, джюрек огъурун айнытыргъа учуннган, Магометни китабларын талпыб окъурукъду. Алада хар тизгин Магометни бизге,  артында къалгъанлагъа, осиятыды. Хар чыгъармасы - кеси джашагъан тынгысыз ёмюрню кюзгюсюдю. Джашауну кюнде-кечеде къойгъан ызларына бизни эсибизни бура, кесибизде болгъан игиге да, тёгерегибизде асыугъа да кёзлерибизни ачады, аны сюерге, багъалатыргъа, анга къууаныргъа алландырады. Поэт эмда джырчы, Хубий улу джашауну кесинде бар поэзияны ёртенин джукълатмай, ёрге тутаргъа, аны джылыуунда джылына билирге чакъырады.
Суратлау  сёзню уста хайырландыра,  ол «къысха сёз»  бла джашауну узунлугъуна сыйларын тас этмеген адамлыкъ шартланы юслеринден айтады. «Ариулукъ адамлыкъ тюлдю, адамлыкъ а ариулукъду», - дей билген таулу киши аны тутаргъа, таныргъа, сыйларгъа, багъалата билирге тырмашдырады.
Сюе билгенликге, ол сюймеклик джукъланмазча, тунчукъмазча,   унутулмазча джашай билиу, ол Аллах сюйген - насыблы - адамны шартыды. Аны чыгъармаларында джюрекге татлы, джюрекге къыйын, терен сезим бла байламлы кёб тюрлю соруугъа джууаб табаргъа боллукъду.
Джашаууну джазгъы чагъына шукур этгенин, акъ чилле джаулукъну юсюнде «оюу тилде» чыгъаргъан таулу къызча, Магомет халкъына, заманына сюймеклигин кесини энчи сёзю бла ийнандыра, учундура айта биле эди.
Хубий улу Магометни лирика назмуларын окъуй, джюрегинге нюр тийгенча, юсюнгден учхара ышанларынг кетгенча, керти ариулукъну айрымканына тюшгенча, боласа.
Керти поэтнича, джырчыныча, аны джюреги, тилекге джайылгъан къол аязлача, джашау келтириучю чыгъанакъ джеллеге да, адамла туудуруучу ачыулагъа да, сюймеклик сездириучю джылыу толкъунлагъа да, насыб учундуруучу къууанч «тамчылагъа» да ачылыб эди.
Тюзлюк бла терслик, адамлыкъ бла аманлыкъ, халаллыкъ бла харамлыкъ, джумушакълыкъ бла къатылыкъ бир хорлата, бир хорлай къуралгъан бу хуах дунияда джюрегини, иннетини тазалыгъын, кёлюню джарыкълыгъын сакълаяла, джашай билген Магомет 1974 джыл «Къарачай-малкъар совет халкъ джырла» деген китабына меннге быллай сёзле джазыб берген эди: «Багъалы Фатима! Халкъны асламысы къалай этеди деб, анга къараучу болма, халкъны ичинде ким тюз этеди, деб къараучу бол". Кеси да алай джашай эди.
Хубийланы Магометни ашхы оюмлары кёб эди. Ол къарачай-малкъар адеб-намыс джорукъланы юслеринден китаб джазар мураты бар эди. Джаш тёлюню аллында аны кесине борчха санай эди. Аны эталмай тургъанына джарсый, кёб сагъыныучан эди. «Сенича, аны киши джазаллыкъ тюлдю, джазсанг керекди», - дегенимде, ол ахсыннган да этиб: «Заман, заман... Заман джетмейди», - деб джууаб этген эди. Акъыллы джюреги сезе болур эди, ёмюр юлюшю уллу болмагъанын. «Бу дунияны хуах болгъаны эсиме тюшсе, джюрегим къуу болады», - деучен эди. Магометни муратына джетмей, айтханыча, китаб джазалмай кетгени, эсиме тюше да, къыйнала туруучан эдим. Артда «Ауушла» деген, бюгюн да къол джазмалай тургъан чыгъармаларын басмагъа хазырлай,  окъуб чыкъгъанымда, мен кеси кесиме: «Огъай, Магомет муратыча этгенди!» - дегенме. Таулу халкъыбызны, алтын бюртюклеча, адеб-намыс джорукъларыны юслеринден суратлау халда, терен ойлашдырырча, алай хапарлагъанды нарт туудугъу акъыллы Алан. «Алан» дегенлей, Магомет чам хапарларын «Аланны хапарлары» деб чыгъарыучан эди. Бусагъатда Хубий улуну кеси саулукъда чыкъгъан хапарларын энди джетиб келген тёлюге табыб окъурча этиу, ол да бир борчубузду. Акъыллы, сынчы, туура сёзлю, уста тилли, джарыкъ кёллю Алан, эртдегили Насра Ходжача, кесин халкъгъа ёмюрлюкге сюйдюргенди. «Алан» псевдонимни алыб, Магомет джамагъатны ортасында тюбеген учхара ышанланы чам халда хыртлай эди. «Аланны хапарлары» кюлдюре тургъанлай, сагъышландырадыла. Мен бюгюн да, аланы окъусам, Магомет кеси окъугъанча болама, ачыкъ ауазын джюрегим бла эшитеме…
Ачыкъ ауазы дегенлей, къалай уста эди Хубий улу джыргъа да. 1200 халкъ джырны джыйгъан алим киши, 100-ден артыкъ къарачай джырны кеси джырлай эди. «Кёлюн хаман да джарыкъ тутуу акъылманлыкъны шартыды», - деб сёз барды. Бу джалгъан дунияда берилген кесек заманны къууанмай, башхаланы къууандырмай джашагъанны оюмсузлукъгъамы санай эди да, адамлагъа мыдах болуб кёрюнмей эди. Джашауну ол тукъум терен ангылагъан адамны къыйнагъан, джарсытхан аз чурумму бар эди?! Алай а сусаб болгъан, сусабын суу бла кесгенча, ол джыр бла хорлай болурму эди мыдахлыгъын? Ауругъан-инджилген кюнюнде да, арыгъан-къыйналгъан кёзюуюнде да чамы-накъырдасы, джыры тохтамай эди. «Джырла деб, къачан айтадыла деб, сакълаб турама», - деучен эди. Керти да, джырсыз кюню батмай эди, тангы атмай эди, деб къояргъа боллукъду. Байчеккуланы Абдин бла Зумакъулланы Танзиля джазгъан «Кюн ашхы болсун, адамла!» деген аламат джырны, джырлаб, юйдегисин аны бла уятханына  кёб кере шагъат болгъанма. Эртденбла юйдегисинден алгъа туруучан эди. Сора: "Туругъуз, танг атханды... заман джетгенди!" - деб уятмай эди. «Кюн ашхы болсун, адамла!» деген джырны кёлтюртерек этиб джырласа, уллу-гитче да джукъуларындан аязый эдиле.
«Джыр бла гырджын тепсиге бирге салынадыла», - деб кесини сёзю барды. Къонакъ келсе, артыкъ да бек, ол джырланы сюйгенин билсе, Магомет эм алгъа джыр «тепси» къураучан эди. Ол джангыз бир адамгъа джырласа да, бир талай адамны алларында джырлай тургъанча, джырны да, анга тынгылыб тургъанны да, сыйларын кёре, тамам кёлю бла джырлаучан эди. Юйюне келген къонакъгъа джырлагъан кёзюуюнде уа, къарамын кабинетини кенг терезесинден ары мийикге, тауладан да ёрге - кёкге – буруб, алай джырлаучан эди. Къанатлы джюреги ол кёзюуде къайда эсе да, тау тёппеледе, тау къушла сюйюучю булутла тюзюнде учуб айлана болур эди. Джырлагъан кёзюуюнде кёзлерини оту   артыкъ да джарыкъ джана эди, кёзлеринден тёгюлген нюрню эслей эдинг. Джюрек халына кёре, кёк кёзлерини бояулары тюрлене эди. Бир къарасанг, ала кём-кёкле болур эдиле, бир къарасанг - ала кёзле, бир къарасанг, юслерине мыдахлыкъны кёлеккеси тюшюб, тенгиз толкъунну бояуча, джашилге тартаракъ...
«Тенглеге джууаб» деген назмусунда Магомет былай айтады:

Джырламайын ашырмаем джангыз бир кюнню,
 Къууанчлада джырым тангнга джете эди.
 Джыр джюрегин джарытаед эрлай хар кимни,
 Хар бири да меннге алгъыш эте эди.
Эртден-ингир, деб, къарамайын ёмюрде,
 Джырлай эдим, джолгъа чыгъыб тебресем да.
 Джюз джыр мени биргеме эди хар джерде, 
 Кесим джангыз тау башына ёрлесем да…  
 
Хубий улу джырны алай сюймесе, 1200 халкъ джырны джыяллыкъ да тюл эди. (Аллах айтса, аланы китаб этиб чыгъарыр мурат барды!), халкъ джырланы юслеринден китаб джазарыкъ тюл эди. Джазыучу, аланы ётген тёлюле бары, анга аманат этгенча, алай джыя эди. Хар сёзню, накъут-налмаз мынчакъны багъалатханча, тас этерме деб къоркъгъанча, алай сакълай эди.
Ала, халкъ джырла, миллетибизни тарих энциклопедиясыдыла. Аланы окъуй, ёмюрлени чарсында къалгъан, белгисиз джырчыланы кёзюбюзге кёргюзебиз. Ала да, Магометча, адамны джашаууна сансыз къарай билмеген, халкъны сагъышлары бла джашагъан, миллети къурагъан тарихни джыр тизгинлеге сыйындыра билген, сюймекликлерин суратлау сёз бла айталгъан закийле, джырчыла болгъандыла.
Хубий улу ол джырланы, халкъдан джыйыб, халкъгъа аманат этгенди. Аны бла да къалмай, халкъыбызны джыр байлыгъын ёсдюрюуге кеси да юлюш къошханды. Ол талай джырны авторуду. Къайсы бир назмусун да джыр этерге боллукъду. Ма бир назмусундан бир строфа:
Джюз джылымда сени кёрсем,
Сени элингде къоймаз эдим.
Тауну, тюзню да къаратыб,
Сеннге джюз джыр джырлар эдим.
Магомет эски халкъ джырланы да, джыр тизимге джангы къошулгъанланы да тамам уста джырлай эди. «Хасауканы» макъамын Хубий улу  джая къобузда сокъгъаны сайын,  аны симфония оркестр сокъса, къалай аламат боллукъ эди, деб сукъланыучан эдим. Магометни джая къобузда сокъгъанына тынгылагъан, къарачай-малкъар халкъ джырны "хауасына" эм бек келишген къобуз ол болгъанын сезерик эди.
«Человек – оркестр», - деучен эди анга джазыучу Сюйюнч улу Азамат,  Магометни талай музыка инструментде согъа билгенин черте. Дагъыда студент джылларымдан эсимде джашагъан: белгили алим тенги Акъбай улу Шакъман (Аллах джандетли этсин, ол да керти дуниягъа кетгенди) лекциягъа бир кюн кечигиб келеди да:
- Нек кечигиб келгеними билсегиз, мени кечериксиз. Хубий улу Магометге ана тилибизде тенглешдириу оборотладан эсинге тюшюралгъанынг бар эсе, бир айтсанг а, дедим да, юйге кетеме деб, чыгъыб тебреген эди, бери айланыб, бир-эки деб, 200-ню айтды! Ызындан джазыб кючден джетиб бардым, - деб къууаныб хапар айтыб, сора дагъыда: - Бусагъатда Къарачайда ана тилни Магометча билген, эшта, башха киши болмаз, - деб къошханы. «Ана тилими асыры бек сюйгенден, хар бир сёзюн эшитген огъай эсенг, кёрген да этеме, таб, къаллай бир тартханын да билеме, деб турама», - деб бош айтхан болмаз эди Хубий улу.
 А.С. Пушкинни «Евгений Онегин» романын, М.Ю. Лермон-товну талай поэмасын, Байронну, Коста Хетагуровну, Роберт Бернсну, Мечи улу Кязимни, Къочхар улу Къасботну, Къаракет улу Иссаны, дагъыда кёб поэтни назмуларын, поэмаларын азбар билген фахмулу  таулу,  билими бла, эслилиги бла кёблени сейирсиндире эди.
Мен кесими насыблы адамгъа санайма. Магометни иги таныгъаным ючюн артыкъ да. Институтда окъугъан джылларымда, эт джууукълугъу да болгъаны себебли, юйлеринде хар кюн сайын дегенча болуучан эдим. Билмейме, къалайда кёб билим алгъанма - окъугъан институтдамы, огъесе Магометни кабинетинде, юйлеринде, олтуруб, аны бла ушакъларымы кёзюулериндеми, ол джырлагъан джырлагъа тынгылаймы?!
Окъуууму тауусуб, Къарачай шахардан кетгенден сора, хар эки-юч айдан бир къонакъламай тёзмей эдим. Ол да, мени да алай олтуртуб, эки сагъат чакълы бирни эски, джангы къарачай-малкъар джырланы джырламай къоймаучан эди. Бир-бирледе эки джашын, Алибек бла Шамилни, бирин гитарагъа, бирин пианиногъа олтуртуб, кеси да согъуучу инструментлерини биринде (мандалино, джая къобуз, банжо) согъа, джырлаучан эди.
Белгили алим Ортабайланы Рима "Къара сууну къатында" деген китабында джазады:
- Магомет, сени 1200 джырынга 1200 къой берселе, ауушдурлукъму эдинг? - деб бир тенги соргъанында, Магомет анга:
- Алай айтыргъа кёлюнг къалай барады!? Мен этсиз джашаяллыкъма, джырсыз а джашаяллыкъ тюлме, сора къалай ауушдурур эдим?! - деб джууаб этгенди. 
Керти да алай эди. Ма анга энтда бир юлгю. Хубий улу августну 19-да 1987 джыл ауушханды. Ахыр кюнлеринде Черкесскеде больницада джата эди. Ол ачыу кюнден алгъа тёрт кюнню, августну 15-де анга больницагъа келеме да, эшикден киргеним бла:
- Магомет, бюгюн да мени кёре келеди, деб тура болурса, огъай. Бюгюн кесиме алгъыш этдирирге келеме, - деб кесими эркелетдим.
- Ай, джаша, сени туугъан кюнюнг бла алгъышлагъан бла къалмай, сеннге джыр да джырларыкъма, - деди.
Джырлагъан да этген эди. Орундугъу беш-алты адам джатхан уллу палатада эди. Анга таянаракъ олтуруб, ауруб, къарыусуз эди, акъырын бир джангы джырны джырлады.
Мен бу джырны биринчи кере эшитеме, дегенимде, ол ауруу аздыргъан кёзлеринде эртдеги джилтинлери къабына, къууаныб:
- Кесим этгенме, джангы джырды, джаратдынгмы? - деб сейирсиндирди.
Джашлыкъ этдим шойду да, не сёзлерин джазыб ала билмедим, не магнитофон келтириб бир джырлатмадым... Ахыр джырын ол биргесине алыб кетгенди. Амма, эки-юч кюнден, алай болуб къалыр деб, кимни акъылына келген эди. Артда къол джазмаларында сагъайыб излеб кюрешдим, ол джырны сёзлерине ушагъан назмугъа тюртюлмедим. Бюгюнлюкде эсимде къалгъан ол джырдан, ол сюймеклик джыр эди. Ахыр кюнлеринде да ауруу аздыргъан джюрегинде дагъыда сюймеклик джыр туугъан, ол керти да джырдан согъулгъан бир сейирлик адам эди...
Ол кюн къалыб, экинчи кюн больницагъа келгенимде, ол сёзюн джарыкъ башлаб, мыдах бошагъан эди:
- Билесе да мени 150 джыл джашарымы, дагъыда айтыб къояйым: мен ортадан чыкъгъаным болса, сабийле сени бек сюедиле, аланы атыб къойма. Сен алагъа керексе, - деб осият этген эди... Магомет ауушхан кече уа тюшюмде алай кёрген эдим: кабинетини къабыргъаларында бош джер къалмай, гитарала тагъылыб эдиле. Тёрт къабыргъасын да гитарала джабыб тура эдиле. Джырны, музыканы эшитиб тургъан къабыргъала джылаудан толлукълары меннге ол тукъум кёрюннгени, ол да сейир тюлмю эди?!
Магометни асырагъан кюн. Ол кюн табигъатны халы да мыдах эди. Хауада бир терен бушуу, бир тылпыусуз джылау, бир тилсиз мугурлукъ бар эди.
Кюнню булутла джабыб эдиле. Магометни келтириб, къабыр орнуну къатына салыб, дууа окъуй, анга аталгъан назмуларын окъуй, ахыр сёзлерин айта тургъан кёзюуде, кёкню басыб тургъан булутла, эки джарылыб, Кюнню кёзюн джерге ачхан эдиле. Кёкню ортасында ачылгъан "терезечикден", Кюн бери къараб, джангыз Магометни бетине тийген эди. Кюн джарытхан бетине къараб, бусагъат кёзлерин ачарыкъды, дегенча болгъан эдим.
Ол кёзюучюкде кюн къуру Магометни бетине тийген эди. Къараб, тансыгъын алыб, терезени къабакъ эшиклерин джабханча, чыкъгъаныча, терк ызына да бугъуннган эди. 
Менден сора да, аны эслегенле сейир-тамаша болгъан эдиле...
«150 джыл джашарыкъма", - дерге ёч эди Магомет…
Хубийланы Ахьяны джашы Магомет кетгенли ётген                  13 джылны узагъына, тилсиз болуб къалгъанча, аны юсюнден джукъ джазмай джашагъанма. Джюрек ачыу асыры терен эди. Аны юсюнден айтыр ючюн, мен билген сёзле татыусуз, къолайсыз кёрюне эдиле. Кеси бла кюн сайын тилсиз ушакъ бардырыб тургъанлыгъыма, къолума къаламны алыб, аны юсюнден кёлюмдегин джазаргъа къарыу-кюч табмай эдим. «Батмаз джулдузну джарыгъы» деген китабын, кеси арабыздан кетгенден сора, 60-джыллыгъына атаб, хазырлай айланнган кёзюуюмде, ачыуу да джангы эди, кесим да джаш эдим, джюрегимде болгъанны айтыр болум табалмай (бюгюн да кёлюмдегин тыйыншлысыча айталмайма), аны иги таныгъан бир бёлек адамгъа тюбеб, китабха «Ал сёз» орнуна, аланы эсге тюшюрюулерин салыргъа таукел болгъан эдим. Хар тюбегеним, Магометни атын сагъыннганлайыма, бетлери джарыб, бир тюрлю бир джумушаб, кеслери да, бир тилли болгъанча: «Магомет мени бир бек сюе эди...», - деб, кеслерини тюненелерине сукъланнганча, ахсына, сёзлерин алай башлай эдиле.
- Тоба-оста, Магомет аланы къалай сюйгенин къоюб, кеслери аны къалай кёргенлеринден башласала уа хапарларын, - деб кёлкъалды да болгъан эдим. Алай нек этгенлерин артда ангылагъан эдим - аны джюрек джылыуун  бир кере сезгенле, къаллай асыл нюрден къуру къалгъанларын айта эдиле. Бюгюн да, Магометни сагъыныб, аны таныгъанладан, билгенледен, джюреги джылынмай, джюрегин тансыкълыкъ сезим джокъламай къоярыкъ, эшта, киши болмаз.
Аны чомарт джюреги, Кюнча, хар кимни да джылыта эди. Адамны къууандыргъандан, кёлюн кёлтюргенден сюйгени джокъ эди. Республикабызда литератураны, искусствону ёсюмюне бек эс бёле эди. Сора бир иги назмусу басмада чыкъгъаннга да, бир ариу джыры радиода эшитилгеннге да, телефон бла сёлешиб, алгъышлаб, къууаннганын билдириб, къууандырмай къоймай эди... Кюлген кёзлени, ышаргъан эринлени, джарыкъ ауазланы сюйген джазыучу адамланы барын да насыблы болуб кёрюрге термиле эди.
Аны джюрек джылыуу, сюймеклиги бизге саугъасы эди, аны ётген джолу адамлыкъны юлгюсюдю, аны джазыуу халкъыбызны джазыууду, назмулары, джырлары, хапарлары, чам хапарлары, илму ишлери, айтыулары миллетибизни тин байлыгъыдыла.     
Магомет кеси саулукъда беш китабы чыкъгъан эди. «Батмаз джулдузну джарыгъын», башында айтханымча, басмагъа мен хазырлагъан эдим. Китабха атны гитче къарнашы белгили поэт Назир атагъан эди. Китабха тюл, Магометни кесине джораланнган атды ол. Керти да Хубий улу бизни литературабызда кесини джулдузлу ызын, хурметли джолун къойгъанды.
"Аланны хапарларыны" юсюнден джазыучу кеси алай айтыучан эди: «Мен адамланы кюлдюрюрге деб джазмайма - кюлкюлюк затлагъа джюрегим ауруб джазама".
Джашлыгъы такъырлыкъда, тарлыкъда ётген Магомет джанын аурутхан затланы да джюрегинге джюк этиб къоймай, анга эсинги чам халда бура биле эди. Сёз ючюн, ма аланы бири:
«- Сен кёб ичесе да, эсириб къаласа", - дейдиле, мен а бир да кесими эсириб билмейме, - деб Мухарбий кесин ариуларгъа кюрешгенди.
Бир  къауумла  Мухарбийге  ийнаныргъа унамагъандыла. 
- Мен ийнанама: ол ичсе, чыртда джугъун билмей къалады, сора эсиргенин къалай билликди? - дегенди Алан. («Нек билмегени») 
Былайда къошаргъа излегеним: «Аланны хапарларында» бир адам ат эки кере тюбемейди. Аланы асламысы бюгюннгю джамагъатны ауузунда джюрюмейдиле - унутулуб тургъан атладыла. Магомет халкъ джырла бла бирге адам атланы да джыя эди. Ол себеден ала да джазыучуну архивинде энчи тефтер болуб сакъланадыла, кеслери да мингден атлай болурла. «Аланны хапарларын" окъуй:
- Ий, бу атланы Магомет къайдан табады?" - дегенлени эшитгенме. Джыйгъан адам атларыны барын да хапарларында хайырландыралгъан болмаз, эшта. Хар героюна халисине келишген атны табыб бериучен эди.
Башхача айтыргъа, къарачай-малкъар адам атланы (керти атла, чам атла да) энциклопедиясын къураргъа боллукъду алим Хубий улу Магометни энчи архивинде сакъланнганыча джарашдырыб чыгъаралсакъ. Амма, аны кёб иши аягъына джетмей къалгъанды... Алай болса да, халкъ Магометча адамларына, ёлгенди дерге керек тюлдю. Ол бизни кёзюбюзден, арабыздан кетгенликге, джюрегибизде джашайды. Ол бизге къоюб кетген тюб-тереке, тин байлыкъ артында къалгъан тёлюлеге кёб асыулу джумуш этеди, этерикди. Алай эсе, Магомет ёмюрлюкге  джашарыкъды ортабызда. Аны юсюнден сёзюмю тамамлай, «Ёрлеу»  деген назму китабын ачхан назмусун келтирирге излейме:
Таулу эсенг, джюрегинг
Кёк таулагъа тенг болсун.
Тюзде джашай эсенг да, 
Ол тюзлеча, кенг болсун!

Джашауну сюе эсенг,
Сюйдюр кесинги анга.
Сенден заран джукъмасын
Ёмюрде бир инсаннга.

Таза эсе иннетинг,
Билирча эт хар адам.
Игилигинг джукъмагъан
Кетмесин кюн арадан.

Ишленмеклик дей эсенг,
Джюрют аны хар шартын.
«Акъыл тёбе» менме деб,
Къарама сен огъартын.

Тюзлюкню сайлай эсенг,
Кёчсюн тюзлюк ишинге.
Адеб-намыс дей эсенг,
Алгъын къара кесинге.

Халал эсенг, керти да,
Аны ким да сынасын.
Инджилгенни, онгсузну
Башын  къолунг сыласын.

Джазны бек сюе эсенг,
Ушат кесинги джазгъа.
Айырылыб джарыкъ бол,
Къонакъ кирсе арбазгъа.

Таулу эсенг, джюрегинг,
Кёк таулагъа тенг болсун.
Тюзде джашай эсенг а,
Ол тюзлеча кенг болсун!
«Джашау джолунда»


1999 джыл.




«ДЖЕТИ  АТАГЪА  ДЕРИЧИН»

Мени атам, Байрамукъланы Ибрагим, 1918 джыл Джёгетей элде туугъанды. Ол, юйдегини эм кичиси, атасындан юч айында къалгъанды. Анасы, марачы къыз, Къанаматланы Айшаджан, баш иеси Унух ауушханында, тёрт сабийин да алыб, кесини къанашларыны къатларына, Марагъа, кетгенди. Аны амалтын атам, туугъан джеринде, тукъумну арасында тюл, ана джууукъларыны ортасында, Огъары Марада ёсгенди.
1939 джыл, аскерге чакъырылыб, Запад Украина бла Запад Белоруссияда аскер къуллугъун тындырыб, юйюне кетеме деб тургъанлай, Ата Джурт къазауат башланыб, андан да, кеси айтханлай, «юлюшюн» алыб, джаралы болуб, джуртуна къайтхандан сора, кёб да турмагъанлай, кёчгюнчюлюкню «тирменине» тюшюб, анда да онтёрт джылны  «тартылгъанды ».
Таралгъан тауларына къайтыр амал чыкъгъанында, атам ана джурту Огъары Марагъа тюл, ата джурту, туугъан джери – Джёгетейге - келеди. Тукъумдан эртде айырылгъан атам, къайсы бир эркиши сабийча, ата джууукъларына, термиле ёсгени амалтын, Джёгетей ёзенде орналыргъа таукел болады. Бусагъатдагъы Джангы Джёгетей эл тюшген джер, 1957 джыл, сабан ызла, чегетле эдиле. Юй-мекям амал этгинчи кёчгюнчюлюкден къайтхан джёгетейчиле фермалагъа къуюладыла. Атам а бусагъатдагъы юйю, арбазы орналгъан тюзде (ол кёзюуде алайлары бачхала болгъандыла), къошчукъ салыб, тёрт сабийи бла алайда тохтайды...
Ол 1957 джыл май айда эди. Алай бла атам, Байрамукъланы Унухну джашы Ибрагим, Джангы Джёгетей элде биринчи къазыкъ ургъанланы бири болгъанды. Июль айны 21-де, чалмандан этилген къошчукъда эгечим Зухра туугъан эди. Эшта, алкъын къуралалмагъан «Чалманла» элинде биринчи туугъан сабий ол болур эди!
Ары дери амалы болмай тургъан атам, адам ортасына келгенден сора, джёгетейчилени араларына тюшгенинде, эртде ёлген атасыны юсюнден соруулай башлайды. Унухну таныгъанланы, аны эсгерген къартланы излеб, аладан хапар сорады. Байрамукъладан джууукъ-тенг табады. Алай бла онбир атасына дери тамырын тюзетеди:
1. Будиян,  2 .Темуркъа,  3. Темрукъ,  4. Байрамукъ,  5. Джарашды,  6. Чомма,  7. Эбба, 8. Бютдю,  9. Джатда,  10. Алий.  11. Унух, 12. Ибрагим… 
Атам джашауунда этген ишлери болуб, баш ишлеге санагъанлары: «джети атасына  дери» билелгени бла эки джаш бла джети къыз ёсдюргениди.
-Атам  да, аны атасы Алий да джангыз джашла болгъандыла, - дейди ол. - Джангыздан аман не барды?! Атамы туугъан къарнашы болса, биз тукъумну ичинде, аны ышыгъында ёсерик эдик. Унухну кесини тёрт джашы бла юч къызы болгъанды. Мен джашагъанны джартысын да джашамагъанды. Мен кёрген насыбны да кёрмегенди, хариб, - дерге ёчдю ол. 
*  *  *
Атам... Тауну ёхтемлигин, къушну ётгюрлюгюн джюрегинде элтген атам. «Орайданы» тартса, санлагъа къанат битдирген; халкъ джырны айтса, башынгы кёкге джетдирген атам...
Тёрт джыйырма джылны башындан къарагъан огъурлу къарт. Джашауну къыйынын, зауугъун да сынагъан; насыбны, джарсыуну да татыуларын билген акъылман акка. Зорлукъда бюгюлмеген, азатлыкъдан тюнгюлмеген  таулу. Джазыуу къолуна шкокну да алдыргъан, бал аякъны да тутдургъан таулу киши. «Иш иесинден къоркъар» дегенлей, ёмюрю да тутхан ишин хорлай билген таджал адам. Тогъуз сабийге аталыкъ этген, этген муратларына джетген, Аллахын эсгерген, гюнахдан къоркъгъан, сууаблыкъгъа къуллукъ этген муслиман инсан...
Атам... Халкъынгы джазыуун сени джашауунгда кёреме…



Къарт атам Унух
Унух ёксюз джаш болгъанды. Атасы Алий ол туугъанлай ёлгенди. Анасы уа - Ханий амма - 90 джыл джашаб, джангыз джашыны артында къалыб, туудукъларыны да къууанчларын кёрюб ауушханды.
- Ханий аммадан атамы юсюнден хапар сора билмеген эдим, - деб къыйналыучанды атам. - Джашлыкъ, эссизлик. Ансы ол джашыны юсюнден хапар айта биллик эди. Кеси да, акъылы азмай, иги тургъан эди. Иги джити тиширыу болур эди, уллу къарнашларымы – туудукъларыны - къатынларын джаратмагъанлыкъмы эте эди да, «шорпа чолпу», «башсыз гыбыт» деб, чам атла атагъан эди, къызындан туугъаннга да «уллу къуйрукъ сары киштик» деучен эди.
Ханий аммагъа сора билмегенликге, анасы Айшаджан, баш иесин сагъына, сабийлерине аталарыны юсюнден айтыучу хапарла  аны  эсиндедиле:
«Атагъыз иги джанын джюрютген, хар кимни ауузуна къаратхан адам эди, джашамады хариб ансы. Бир тенгини кючю бла, экиси да бирге, тенг джашла, Ростовда гимназияда окъугъан эдиле. Тенги, бай кишини баласы, муну да алыб кетиб, экиси бирге гимназияда окъугъан хапарларын айтыучан эди. Элге оруслу келсе, излеб, атагъызны табыб, тылмачлыкъ этдире эдиле. Кимге - мал, кимге - джал деб, орталарын айыртыргъа, адеж атны да тартыб келиб, атагъызны алыб кетселе, адеж атха да мыллыкны салыб, ызына алай келтириучен эдиле, - деб анам хапар айтыучан эди.
Джёгетейчи къарт Ёзден улу Хызыр да:
- «Унух, Аллах ючюн, былай бир къайт» деб, ныгъышда олтургъан къартла, тилеб, джолундан къайтарыб, тюрлю-тюрлю соруула бериб, хапар алыб, сора, бюсюреу этиб, алай ашырыучан эдиле Унухну, - деб эсине тюшюре эди.
Чомаладан Далим деб, Джёгетей Аягъындан къарт, мени атама ушатыб, бир джыйылгъан джерде, къатына чакъырыб:
- Сен кимни джашыса? - дейди да.
- Мен кесим да танымайма атамы, сен да таныялмазса, - дейме.
- Унухну джашы болурмуса? О-о, мен Аллахны аты бла ант этеме, сени атангы бир аууз сёзюню багъасы болмагъан адамла бек кёбдюле. Таб сёзлю, уста сёзлю, акъыллы адам эди, - деб эркелетген эди.
Ана къарнашым Къанаматланы Умар да, - деб эсине тюшюреди атам, алай айтыучан эди: «Мен джашагъан дуниямда Унухдан - ауузлу, Ахьядан тынч адам кёрмегенме». Хубийланы Ахья - белгили джазыучуланы - Османны,  Магометни,  Назирни аталары эди.
Джёгетей элден Сылпагъарланы Гонай да айтханды атама Унухну юсюнден хапар: «Къанаматланы Умар иги омакъ джаш эди. Ол Тебердиден Джёгетейге къонакъгъа келеди да, джёгетейчиле аны къамасы бла герохун урлайдыла. Унухха, барыб, хапар айтсакъ, ол келиб: «Ой, хомух джашла, бу уллу элде къонакъ джашдан сора тонаргъа киши табмадыгъызмы? - дегенинде, ала, кечмеклик да тилеб, Умаргъа герохун, къамасын да терк къайтаргъан эдиле.
- Аллахдан кёб тилеучен эдим, меннге атамы бир таныт, деб да. Бир кече тилек тилеб джатама да, - деб хапар айтады атам, - тюшюмде кёреме: келиб, бир адам юсюме сюелиб: «Мен сени атангма», -  дейди. Джашыракъ, сары шилли адам. Бизде сары шилли джокъду, билмейме...
Атама термилгенлей ётгенди ёмюрюм, - дейди атам.


Файгъамбарны тюшюнде кёрген
Атама бир 35-36 джыл болгъан кёзюуде (1953-54 джылла), Къыргъызстанда джашагъан кёзюулеринде, тюшюнде Мухаммат файгъамбарны (Аллахны саламы анга) кёргенди. Андан бери 45-46 джыл озса да, атам ол тюшюн, бюгече кёргенча, эсинде тутады:
- Къарнашым Хамит бла арбада кетиб барабыз. Аллыбызгъа бир адам чыгъады. Сора мен Хамитге: «Файгъамбар келе турады, тилек тилейик», - дейме.
Хамит къолларын джайыб, анга, тилек тилесенг, десе, ол къолун силкиб къояды. Меннге да тамам алай этеди. Сора, Аллах ауузума мен билмеген бир сураны салыб, мен аны айтыб-айтыб-айтыб, сыйлы файгъамбарны кёзюне къарагъанымда, ол къолларын джайыб, дууа этиб, тилегими къабыл этди. Сора кетиб тебрейди да, арбаны джаны бла ётген кёзюуюнде, бир иги таныйым деб, анга джити къарадым: джылы келген, орта бойлу адам, сют бетли бир ариу бойну бла. Бюгюн да кёзюмдеди сыфаты, адамланы ортасында кёрсем да, танырыкъма деб, алайды акъылым, - дейди атам.
Сыйлы файгъамбарны тилегин, Аллах къабыл этиб, андан бери къарагъан джыллада, тырнагъымы ташха ургъанча, бир инджиуюм болмай, юйдегим тюзелиб, мен да алагъа къууана, джюрегим къарт болургъа унамай, тёрт джыйырма джылны башындан къарадым. Файгъамбар мени сёзюмю ангыларча, мен билмеген сыйлы сураны, Аллах ауузума салыб, файгъамбар меннге тилек тилерча этген Аллахха, минг кере шукур этеме, - дейди атам.   
Атамы  тилеги
«Сыйлы Аллах, Кюн батхан бла Кюн чыкъгъанны ортасында джатхан муслиман ёлюклени гюнахларын, Сен къурут. Аланы ичинде менден умут этген, менде хакъы болгъан адамланы гюнахларын, Сен къурут. Сыйлы Аллах, юйдегими, башымы да, билиб-билмей этген гюнахларын, Сен къурут.
Сыйлы Аллах, къралыбызгъа, джамагъатыбызгъа, халкъыбызгъа сен тынчлыкъ бер. Къралны ичинде иги муратла эте да, анга джете, анга джете да, къууанч эте джашаргъа, халкъыма онг, насыб бер. Сыйлы Аллах, халкъымы да, юйдегими да, башымы да эки дунияны къыйынлыкъларындан сен сакъла. Сыйлы Аллах, юйдегиме саулукъ бла, байлыкъ бла, балаларындан къууана, джашар насыбны бер. Алача деб, алгъышда айтылырча, балаларымы ол джолгъа сал. Сыйлы Аллах, балаларым балаларыны ачыуларын кёрмегенлей, джашаудан толу хакъ алыргъа, сен насыб эт.
Сыйлы Аллах, уллу насыб бергенсе, берген насыбынгы джашау бла байлаб, кишини ачыуун кёрмегенлей, иман бла, дин бла дуниядан къайтыргъа меннге Сен насыб эт…»
Сыйырылмазлыкъ байлыкъ
- Мен сабий-джаш заманда миллет джарыкъ эди. Тойну-оюнну бек сюе эди. Миллет бусагъатда мыдахды, нек эсе да мыдахды, - деб джарсыйды атам. - Кюн сайын элде юч-тёрт джерде той болуучан эди. Тойда уллу къарнашым Хамит джокъ эсе, алайда чыгъыб тебсеген да, джырлагъан да эте эдим. Къошакъланыб, къайсы къызны болса да, тутуб, абезекге бара тургъанлайыма, Хамит алайгъа келиб къалса, къызны да джетген джерибизде, къоюб, тойдан чыгъыб кетиучен эдим. Алай этерге уа болмайды! Тойда кёзюу бериб джырлагъан адет бар эди. Бусагъатдача, джаш адамла олтуруб, ашаб тургъан къой, «тойгъа барсанг, тоюб бар» деб, ушхууурну кёзюнг да кёрмей эди. Сора, сизнича, бусагъатдагъы поэтлеча, къагъыт, къалам алыб, сагъыш этибми къурай эдик джырла, назмула?! Тойда, сёзле ауузунга келиб, айтыб-айтыб бара эдинг. Тойлада ненча кере алай этген эсем, аллай бир игилигим болсун, - деученди  атам.
Бюгюн да туудукъларын эркелете, назму тизгинле бла алгъыш этиученди,  эсимде  къалгъан тизгинле:
Мени джашым окъугъанды, алимди. 
Мени джашым къалгъанладан залимди.
Дагъыда:
Мени джашым джашасын,
Кърал къыйын ашасын.
Акъылы болуб ойлансын,
Патчахлыкъгъа сайлансын.

Атамы ариу джырлагъанын кёбле биледиле. Кеси да бир къауум халкъ джырланы бусагъатда сакъланмагъан вариантларын джырлайды. «Орайданы» уа, атамдан ариу айтханны эшитмегенме. «Гапалауну» да бир тюрлю бир ариу эжиу бла келтириучен эди.
Окъугъаннга, билим алгъаннга атам бек уллу магъана береди. Биз гитче заманда хаман: «Адамны джуртун да, рысхысын да, юйюн да, насыбын да сыйырыргъа боллукъду, джангыз киши сыйыралмазлыкъ - алгъан билиминг, юреннген усталыгъынг, джюрек байлыгъынг. Билим алыргъа керексиз! Кёзюгюзню джангыз анга къаратыгъыз. Бюгюн табмагъан  чепкенигизни, тамбла киерсиз, бюгюн киралмагъан юйгюзде, тамбла джашарсыз. Акъыл бла билим ачхагъа сатылмайдыла, акъылны Аллах кеси береди, билим а кеси къыйыныгъыз бла табар насыбыгъызды», - деб туруучан эди бизге.
Сабийлерине  билим алдыралгъанын, кесини энчи насыбына санайды...

Сабий эсим сакълагъан

Сабий болуб эсимдеди, джай кёзюуде тау джайлыкъда джашаучубуз. Атам къойчу эди. Ол джыргъа бек ёч эди. Аны джырына бёлениб джукъларгъа кёб тюше эди. «Къайдан билесе аллай бир джырны?» - десем, ол: «Ала халкъ джырладыла, мен кесегин билеме», - деучен эди. «Халкъ джыр» дегенни магъанасын ангылаялмай эдим, алай а аллай ариу джырла джангыз таулада тууаргъа боллукъларын сезе эди сабий джюрегим. Тау тёппеле, тау этекле, чучхурла, шоркъала туудурургъа боллукъ эдиле ол тукъум сейирлик джырланы.
Атам тамам ариу джырлай эди. Аны ауазы тау шоркъаланы, кёксюл тангланы, сакъ ингирлени, булбул джырланы сюйюмлеринден согъулгъан эди. Ол джырлаб башласа, сагъышлагъа бёлениб тургъан, деу нартлагъа ушагъан мийик таула, атамы ауазына сагъайыб, эс ийиб тынгылагъаннга ушай эдиле.
Тау этекни чичекли баууруна, сабий башымы салыб, кёзлерими - тау тёппелеге, джюрегими атамы джырына буруб, зауукъда ашыра эдим джайгъы айларымы. Джыр а, халкъ джыр, атамы джюрегинден чыгъыб, гокка хансланы, маркъа къозуланы, джашил ёсюмлени тау аязчыкъ бла бирге сылай, тау тёппелеге джете эди...
Атам ол заманлада джаш эди. Кёзю - джити, джюреги - таукел, джыры - джарыкъ, саны - дженгил, мураты - кёб...
Сюйген тауларын, сабийлерине бешик этиб, халкъ джырланы, белляу этиб, алай джырларча, учунмакълыгъы бар эди!
Атам къарт болгъанды. Энди тилесем, билген джырларыны бир-экисин тарталады. Алай а бюгюнлюкде атам да, мен да, ол джырла да ушамайбыз кеси кесибизге. Ала сабийлигимде къалгъандыла: ётгюр таулу да, бурмабаш къызчыкъ да, джарыкъ тёгюлген сейирлик джырла да...

1999 джыл.



Категория: Статьи на родном языке | Добавил: Автор (09.12.2012)
Просмотров: 2077 | Рейтинг: 5.0/2
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]