Четверг, 28.03.2024, 16:53
Приветствую Вас, Къонакъ
Главная » Статьи » Статьи на родном языке

ТАУЛУ БЛА ДЖЫР, ДЖЫР БЛА ТАУЛУ
ТАУЛУ   БЛА    ДЖЫР, ДЖЫР   БЛА   ТАУЛУ

Халкъ джыргъа бешик – халкъ эси,
Джырчыгъа саугъа – джыр кеси1…
Халкъ джырла, мийик таулача, таркъаймай саркъгъан суулача, ёлюмсюздюле, джашдыла, кёб игиликден башдыла.
Халкъ джыр "гёзеннге" киргеннге, джыр бла "ушакъ" эте билгеннге, хапарларыкъды барысын - джашауну агъын, къарасын: неге ауруйду джаныбыз, неден къызады къаныбыз, джюрек от къачан джанады, нени кёлтюрмей сынады, кимлеге орун къоядыла, къаллайла бетни джоядыла, неге сукъланады джамагъат, кимле къоядыла энчи хат, неди джашауну тутуругъу, ёлюмсюзлюкню урлугъу, неди насыбны къорлугъу, осалны къалайды боллугъу...
Халкъ джыр хазнаны къозгъасанг, тарлыкъ - зорлукъну эгечи, зарлыкъ - сукъланчны ёгеси, эрлик - джигитликни нёгери, билим акъылны джёнгери бола келгенин кёресе, джыргъа баш багъа бересе.
Заман джеллеге джыкъдыртмай, ёмюрлеге кесин букъдуртмай, джюрекден чыгъыб, джюрекге тылмачлыкъ эте биледи, джюрек талпыуну джылыуун башха джюрекге иеди.
Джалан сёз бла айтыргъа, анга экинчи къайтыргъа тартыныб къояр сезимин, таулу джыры бла билдириб, джюрек талпыуун сездириб, аны келечи этгенди, кёб муратына джетгенди. Сусабын кесгенча суу бла, джюрек кюйгенин кюу бла айтханды таулу къара кюн, болуб кьалмазча кёмюр-кюл…
*  *  *
Халкъ джырла, эм алгъы бурун, сюймеклик эсгертмеледиле. Ала къууанчны, джарсыуну юслеринден эселе да, сюймеклик хапарладыла. Джашау тутуругъу - сюймеклик, олду адам баласын насыблы этиб, башын кёкге джетдирген да, къыйынлы этиб, башын джардан атдыргъан да.
Мен акъыл этген бла, адам баласы эм алгъа этген джыр, ол бешик джыр болгъанды. Ана джюреклени сюйгенлери, ана кёзлени кюлгенлери, ана сёзлени татыулары, ана къолланы айтыулары, ана къоюнну джылыуу, баласына джаны ауруу... джашайдыла бешик  джырлада,  ёлмей хатерсиз джыллада.
Алада - ана къайгъырыу, чырмаусуз джолгъа чакъырыу, сукъланч джазыугъа ышырыу, ана насыбха ышаныу, ананы джылы къучагъы, этген тилеги, ушагъы...
Къыз-джаш бир-бирине джоралаб къурагъан сюймеклик джырлагъа халкъ "джыр" деб къоймай, "ийнар" деб, энчи ат бергенди. «Ийнар» бла «ийнан» бир тамырдан къуралгъан сёзле тюлмюдюле?! "Ийнан айтханыма, джюрюк таралыуума..."- дегенликлери тюлмюдю  сюйген адамланы бир-бирине?!
Ийнарлада таша-туру сезимлерине да, сёзлени тылмач этиб, таулула сюйген джюреклерине шагъатха нени тартмагъандыла! Булбуллу тангны туугъанын, Айны толгъанын, азгъанын, шоркъа суучукъну джырларын, марал джангурну ызларын, исси тылпыуну сууугъун, умутну узакъ джылыуун...
Хар ийнар - бир сюймеклик хапар. Мыдах бошалгъан хапармыды, узун ёмюрлю сюймекликни ал джырымыды, алай-кьалай эсе да, ийнарла адамны инсанлыгъын чертген, сюймеклик джашауну дамлы да, магъаналы да этгенине тюшюндюрген джырладыла.
Къууанч бла джарсыу хар къуру да алмашханлай келедиле. Джашауну ол джоругъу халкъны тин байлыгъында, терен ыз къоя келгенине сейирсиниу джокъду. Бир кюн джырларгъа, бир кюн джыларгъа тюше, джашай келген джамагъат, къууанчын джыргъа салыб айтханча, къыйналгъанын, джюрегин кюйдюрген джарсыууну юсюнден да кюу этиб айтыргъа ёчдю. Кюулени туудургъан да, асламысына сюймекликди, джарлылыкъ, къыйынлыкъ джетген сюймеклик: сюйген адамына, сюйген элине, сюйген халкъына, сюйген джуртуна джарсыу келсе, анга ауругъан джюрекде кюу тууады. "Кюу" деген "кюйген" дегенден чыкъгъанына кишини ишеги болмаз, эшта.
Джюрекни кемсиз кюйгени, джюрекни джансыз сюйгени туудурадыла кюулени. Ала да халкъны тарихидиле: мыдах кюнлери, джыллары, ажымлы ёлген джашлары, артыкълыкъ, зорлукъ джетгенле, унутулмазча кетгенле...
Заман неге да тёреди. Ол джукъгъа аяу салмайды, джукъну бойнуна алмайды: оюладыла къалала, юзюледиле къаяла, къартаядыла терекле, тохтайдыла деу джюрекле... Заманны хорлаб, тас болмай, халкъ джыр джашайды, къарт болмай!
Халкъны  адеб-намыс  хурметин, адамлыгъыны  къудретин, джигерлиги  джашау эшгенин, керек кюнде къая тешгенин, джауундан къоркъуб къалмагъанын, башын джюгеннге салмагъанын, джигитликни марда этиб, кёб палахладан сау ётюб, кьутсуз джеллени тыйгъанын тарихчи джырла сакълайдыла, тюненебизни джокълайдыла.
Буруннгу джырла халкъыбызны эскилигине, таулуну эслилигине шагъатдыла.
Нарт джырлагъа, къарт джырлагъа тынгылай, узакъ ёмюрледе къалгъан, ата-бабаларыбызгъа джолугъуб, аладан хапар ала тургъанча, эндиге дери чыкъмагъан тауунга чыкъгъанча боласа, ёхтемленесе.
Нартлыкъларыны бир кесегин джырларында къоюб кетген ата-бабаларыбыз, ол джырлада бизни бла джашайдыла. Ол аланы бизге осиятларыды. Ата сёз а багъалыды, асылды, ёмюрлюкге баласына акъылды.
 Къалгъандыла эски джырла бизни бла. Аланы асламысын, мен акъыл этген бла, табигъатны да болушдура, къойчу джашла къурагъандыла. Сюрюуню ызындан бара, эсин, сезимлерин терсине тартхан да  болмай, джомакълы джурту бла, кеси къалыб, тау этегинде бирде чууакъ кёк бла сёлеше, бирде джарыкъ кёллю шоркъа суучукъну юзюлмеген джырчыгъына тынгылай, бирде агъач отну къатында олтуруб, от тиллени тебсегенлерине къарай, неда нарат терекге, таяныб, ингирни келгенин марай, тау баууруна къабланыб, гокка ханслагъа шыбырдай, таулу джаш джыргъа уста болубму къала эди? Ашхылыкъгъа учуннган джюрегинден чыкъгъан джырланы эм алгъа кенг къанатлы ётгюр къушлагъа, тенглери сюрюучю джашлагъа, назик гокка хансчыкъгъа, кесин тутдурмаучу тау аязчыкъгъа, кюнлю ышаргъан эртденнге, кёк кёлек кийген ашхамгъа, узакъдан кёз къысхан джулдузгъа эштдире, джырлай болур эди! 0л Аллахдан тилерин да, табигъатдан сорлугъун да, халкъына теджерин, элине этерин да, атасына айтырын, анасына элтирин да, сюйген адамына сезгенин, сабийлерине этерин да джыргъа салыб айтыучу болур эди. Аны джыргъа учудургъан не чурум болгъан эсе да, джыр туугъандан сора, джырчыны джюрегинде къалыб кетмей, кесине джол ачыб, ёмюрледен ёте кетиб, халкъны тин хазнасы болгъанды.
Аланы къурагъанлагьа «белгисиз джырчыла», «халкъ джырчыла» десек да, ала кеслери кеслерине, А.С. Пушкин айтханлай, къол ишлеелмезлик эсгертмеле салгъандыла. Айны, джулдузну джарыкъларыча, джазны джылы тылпыууча, адамны игиликге талпыууча, халкъ джырла сейирлик, ёлюмсюз эсгертмеледиле.
"Джыргъа уста, джарыкъ джулдуз кибик", -  деген халкъ багъа бере билгенди джырчысына: къарт аны, джашыча; джаш  а, атача,  кёргенди; къонакъ болса, сюйюб, тёрге салгъанды, джити  сёзюн, ана сёзюнча,  алгъанды.

*  *  *

Уста джырчы миллетини ийнагъыды,
Аны сёзю халкъ оюмну къаймагъыды!..
Отарланы Омар... Фахмулу джырчыбызны аты бла тукъуму сабийлигимден келген бир ариу джырны ал тизгинича эшитиледи меннге. Аны ауазында тауланы деменгилиликлери, таулуланы таукеллиликлери, тау булбулну джарыкъ кёллюлюгю сезилмеймидиле?!
Сакъ атыучу тангны назик къанат тауушундан, джырлай баргъан тау шоркъаны алгъышындан, кёк ингирни, келе туруб, сагъышындан, согъулмагъанмыды Отар улуну ёлюмсюз ауазы?!
Аны ауазын, атамы ауазынча, онгсунады джюрегим. Къарт аммагъа: «Ибрагим Орайдасын тартса, эрге барырынг келеди,"- деб айтдыргъан атам, иги джырны багъасы дуниялыкъ болгъанын да билген, джыргъа усталыгъы да болгъан таулу киши,  Отар улуну джырлагъанына тынгылай, анга кёб алгъыш этгенди. Омар джырын тауусханлай, радиону тохтатыб, сыйлы джырчы анга кёзюу бергенча, андан учунуб, атам кёб кере джырлагъанды.
Джазыучу, алим, устаз эмда уста джырчы Хубийланы Магомет (Алан): «Гырджын бла джыр столгъа бирге салынадыла»,- дегенди. Джюзден артыкь джырны уста джырлагъан, джырны халкъны джашауунда магьанасын терен ангылагъан, кеси джырдан согъулгъанча, сейирлик адам, Хубий улу 1979 джыл "Джылларым бла джырларым" деген эсге тюшюрюуюнде былай джазады: "0тар улу Омарны мен бир-эки кере кёргенме, алай а, къатында олтуруб, мен андан джыр юренмегенлигиме, радио бла джырларына бек сюйюб тынгылайма. Къарачай-малкъар джырчылада, эшта, бусагъатда эм онглу ол болур. Мен аны устазларымы бирине санайма". Магомет сау болса, бу сёзлерин энтда, бюгюн да, къайтарлыкъ эди, деб акъылым алайды.
Джюзле бла джырланы, эсине алыб, джюрек тёрюне салыб, малкъар, къарачай юйге да сыйлы къонакъ болуучу, саугъагъа да джырны алыб келиучю Омар, халкъыбызны джыр гёзенине талай аламат джыр къураб къошхан закий таулу, кеси да билмегенлей, ненча джырчыгъа устазлыкъ этген болур?!
Айхай да! Джыр адамны  джашаууду! Джашауну сюймеген болмагъанча, джырны багалатмагъан да бола болмаз. 0л, хауача, джылыуча, гырджынча, адамны джашау тамалыны бир бутагъыды. Къайсы халкъны да баш байлыгъы адамлары бла тин хазнасы эселе,  адам баласы кеси кесине этелген эм асыулу саугъаларыны бири джырыды. Миллет иги джырчыларын аны ючюн кёреди алай багъалы. Алай эсе, ёмюрлеге кеслерин хорлатмай келген сейирлик халкъ джырланы джюрегине сыйындыралгъан Отар улуну, Басханда, Хурзукда да, Бабугентде, Джёгетейде да "бизни Омар", деб багъалатханларына, не сейирсиниу барды?!  Эски джырны джангы этген, джыргъа къанатла битдирген, фахмулу джырчы кесин сюйдюртмей къоямы эди!
Тау джыр сени джюрегингде туугъанды,
Дунияны эсин сеннге бургъанды. 
Тау джырчысы, тау булбулу, 0мар акка, 
Кесинг тауса таулуланы арасында.
Джыр гёзенинг хар кимден да бай этди,
Шам ауазынг Минги Таугъа да джетди.
Джырынг бла тюйюмчекни тешесе,
От бла сууну бир-бирине эшесе.
Халкъ тарихин джырла бла айтыб чыкъдынг,
Джарсыуланы ачыу бла тюл, 
                джыр бла джыкъдынг.
Мыдах болсакъ, джырларынга къайтабыз, 
Къууанчда уа, сеннге алгъыш айтабыз.
Джюрегингден джырлы уя ишлединг,
Джырларынгы ахлулагъа юлешдинг. 
Ма бюгюнча, джюз джыл толгъан  кюн да 
                    джырлар, 
Къарачайда, Малкъарда да: " Бизни  Омар!"

      2002







«КУЛИНА»

Заманны хорлай, къарт болмай 
Халкъ джыр джашайды, тас болмай.

Сюймеклик! Халкъны тарихин сюймеклик хапарла бла джазгъан адет болса, ол эм толу хапар боллукъ болур эди… Джети кёк бла джети джерча, джети варианты болгъан «Кулина» халкъны тарихи болмай неди? Ол уллу сюймекликни суратлай, Тёбен Мара элни 30-чу джылларына эшик ачады.
«Кулина»… Къарачайда, Малкъарда да айтылыучу «Кулина», джырчыла - джырларгъа, тынгылаучула тынгыларгъа сюйген «Кулина», халкъ джыр болурдан алгъа, фахмулу таулу джашны джюрек таралмакълыгъындан туугъан эди. Халкъ тамам джаратхан джырына береди кесини атын. Джыр да, аны - келечиси, тарихчиси болуб, анга халал къуллукъ этеди.
«Кулина» деген ариу джырда «джашагъан»  сейирлик сюймеклик джашауда алай кёб тюбемегени амалтын, ол керти хапар болса да, таурухха ушайды. Таурух а тюлдю.
Эртде-эртде… Ётген ёмюрню 30-чу джылларында Къанаматланы Къурманбий деб, фахмулу, билимли, ётгюр, джигит джаш Тёбен Марада джашагъанды. Ол сабийлей-джашлай, биринчи кёргени бла, кеслерини элден бир сабий къызчыкъгъа джаны киргенди. Къызчыкъ а – элде эм сыйлы кишини, Хатуланы Къурманбий хаджини, къызы – ариу Мариям болгъанды. Совет власть келгенден сора, хаджини юйюню асламысын эл школгъа бергенлери  себебли, алайгъа окъургъа элчи джашла, къызла джюрюгендиле. Къанаматланы Къурманбий да артда «Кулина» деб атарыкъ ариу Мариямны анда кёрюучю болгъанды. Алайда бешджыллыкъ школ болса да, къызларына кёзлери къарагъанла асыры кёбден, Мариям тёрт классны бошагъанындан сора, Хатулары аны школдан тыйыб къойгъандыла. 
Сюймеклиги джырчы этген Къурманбий а, къызны кесин табмай, кёлюндегин джыргъа салыб, айтыб башлагъанды. Ол сезимлерин кишиден джашырмагъанды. Заман кете, джыр да узундан узун бола баргъанды. Ариу Мариям да, элчи джашланы барындан да джырчы, билимли, фахмулу Къурманбийге эсин  бургъанды. Джырда айтылгъаныча, аны тамам кемсиз сюйген, ызындан джети джылны  айланнган джашха, къызны джюрегинде да керти сюймеклик  туугъанды.
Эл советни тамадаларыны бири болуб ишлеген Къанамат улу, Мариямны сюйрелгенин эшитиб, сыйырыб алыб келеди, кёб да турмай, ала бир юй боладыла. Къызгъа кёзлери къараб, къуру къалгъанла, Къурманбий бла Мариямгъа насыблы болгъанларын кечмей, аны кимни къызы болгъанын, рысхы джюрютгени, динин тутханы ючюн, «халкъны джауу»  атха къалыб, тутулуб тургъан хаджини, эслерине тюшюрюб, Къурманбийге «таш ата» башлайдыла.  Элни джамагъатын, советни аллына джыйыб, Къанамат улугъа: 
- Сен - коммунист, эл советни башчысы,  халкъны джаууну къызы бла джашаргъа боллукъ тюлсе! Сайла: не Мариям, не да ишинги да къой, партбилеринги да къайтар, - дейдиле.
Сайлайды ол… Кулинасын - джаныча кёрген ариу Мариямны. Ол 1933 джыл эди. 30-чу тюрмелик джыллада, тутулуб кетерме, деб, къоркъмай, партбилетинден, сюйген адамын сайлаялгъан Къурманбийни ётгюрлюгю ол заманлада бек кёблени сейирсиндиргенине, сёз джокъду. Алай а аны бла бошалмайды эки сюйген джюрекни  сынау. 1935 джыл Мариямны анасы бла къарнашын, кулакла деб, элден тышына ашырыргъа оноу этиледи. Къарнашын тутуб, тюрмеге салыб, анасына узакъ джолгъа хазырланыргъа он кюн бередиле. Ол он кюн - Мариямны джашаууну къара кюнлерини аллын башлагъан джаханим кюнле! Анга да сайларгъа керек болады: сюйген эркишиси бламы къалады, огъесе анасы бла, къарнашы бла белгисизлик джолгъамы чыгъады… Мариям да …сайлайды – сюймеклигине кертилей къалады.
Джылла ётедиле, 1939 джыл уллу сюймекликни андан да бек бегите, Къанаматлагъа къызчыкъ тууады. Рахат джашаугъа термилгенлери ючюн  болурла эди, Мариям бла Къурманбий къызчыкъларына Мира атайдыла. Орус тилни уста билген таулу джаш «мир» сёзню эки магъанасын да эсге ала, сабийине, дуниягъа да рахатлыкъ теджесе да, 1941 джыл кесини ишин этеди – Уллу Ата джурт къазауат башланады. Урушну экинчи айында джырчы, назмучу, ётгюр таулу Къанаматланы Къурманбий ары кетеди. Аскерге джангы чакъырылгъанланы, фронтха ийиб къоймай, урушха хазырлай, Ворошиловскеде (Ставропольда) бир бёлек заманны юретирге тыядыла. Улоу табылмагъан, джашау къатышхан къыйын кёзюуде, Мариям, джанына къоркъууну да сан этмей, гитче къызчыгъын да, къайынларына къоюб, Къурманбийге тюберге, аны энтда бир кере кёрюрге  Ворошиловскеге эки-юч кере барады.
Къанамат улуну алайдан урушха ашыргъанларындан сора, джыл да ётмегенлей, ёлген хапары келеди. Джыйырма алты джылында  башсыз къалгъан ариу Мариям, сюймеклигине кертилей, сексан джылына дери джашаб, сюйген адамы бла джашагъан джети джылын саулай джашаууна дарман этиб, картлары бла сёлеше, «Кулинасын» кеси кесине джырлай джашагъанды.
Мен «Кулинаны» Мариямны кесинден 1988 джыл Черкесскеде, джашагъан юйюнде,  джазыб алгъан эдим.
- Кёб ариу сёзюн эшитгенме, кёб джумшакълыгъын кёргенме, - деген эди Мариям амма,  баш иесин сагъына, ол кюн. – Джарыкъ адам эди, фахмулу адам эди. Ётгюр болгъанлыгъына, джумшакъ, халал адам эди. Ариу да адам эди, хариб. Бары да къалды, джашлай къуруду да кетди, - деген эди.
- «Кулинаны» сёзлерин билемисе? – дегенимде, ышаргъан да этиб:
- Билеме… Билмей а. Ол джыллада аны билмеген джокъ эди. Къыйналгъан, джюрегим къозгъалгъан кюнюмде, кеси аллыма мурулдай айланама, ол меннге кюуча болуб бошагъанды, - деген эди. Кёзлерин джабыб, кесине айтыучусуча, акъырын ауаз бла шош «джырлагъан» эди. Кесини джюрек халынамы тынгылай эди, огъесе анда, узакъда, къалгъан насыбын заманны терениндеми излей эди, билмейме. Кёз мюйюшлеринде джылтырагъан джыламукъ тамчычыкъла  ёлмеген сюймеклигине шагъатлыкъ  этген эдиле.
Мен Кулинаны сюйюб башладым 
Ол эки къара къашындан. 
Кулина амалтын кетиб барама 
Джарыкъ дунияны башындан,

Аллыбызда уллу къаяла, 
Анда кёгюрчюнле ойнайла. 
Ала кёзлери, къара къашлары 
Чырт да джашаргъа къоймайла.

Мен сени атынгы айталмайма, 
Джюрегим ёрге толад да.
Кечиналмайма уллу терезе 
Юйюнге туура болад да.
 
Худжу школда нек окъугъанем? 
Мен сени андан бек сюйдюм. 
Джюрегинг къаты къаяды сора, 
Быллай бир сеннге нек кюйдюм? 

Сени амалтын ёлюб барама, 
Сал джюрегиме къолунгу. 
Быллай бир сеннге нек термилеме, 
Джаным  къолунгда болурму?

Къанынг къаныма сингнгенди да, 
Айыралмайма къанымы. 
Быллай бир мени нек термилтесе? 
Ий да къойсанг а джанымы.

Мени Кулинам болурму эке 
Биринчи майда акъ кийген? 
Менден тели болурму эке, 
Джанындан къызны бек сюйген?

Мени Кулинам кёреме, джашла,
Биринчи майда акъ кийген.
Менден джарлы бармыды сора,
Сау джети джылны къыз сюйген?

Сау джети джылны сюйюб термилдим, 
Бир къууанмады джюрегим. 
Кулинам болуб къалгъа эди 
Этиме тийген кёлегим.

Санга барды бир айтырым:
Бизни юйге бир келсенг а. 
Келирингден тамам тюнгюлдюм, 
Письмоларымы берсенг а.

Чегетдеги бёрюле, алан, 
Кёкге къараб улурукъ. 
Не кёб письмо джазгъанем санга, 
Мени эки къолум къурурукъ.

Кесинг ючюн чырт да къыйналмайма, 
Письмоларыма кюеме. 
Алгъынча уа сени сюймейме -
Мен бир башханы сюеме.


Бусагъатда бир джарыкъ болгъанды, 
Ой анам, мени  дуниям. 
Сенден джаныма тийиб айтама, 
Кёлюнг къалмасын, Кулинам. 

Сенден бек кишини да сюймейме, 
Ма биз джашагъан джуртлада. 
Сеннге ушатыб басмай джюрюйме
Гокка хансланы сыртлада.

Сенден ариу кишини да кёрмейме 
Ма биз джашагъан элледе. 
Сеннге ушатыб, къараб джюрюйме 
Суу чабакълагъа кёлледе.

Мен кёзлерими алмай къарайма 
Сизни башыгъыз кёклеге, 
Сени амалтын кёлюм бармайды 
Накъырда этерге кёблеге.

Мени кибик, сен да эте эсенг, 
Дунияда къалай джашайса? 
Шашмайын, бузмай, ариу Кулинам, 
Гокка ханслагъа ушайса,

Сенича, билсе мени джюрегими, 
Эриб кетеред Минги Тау,
Кулинам болуб къалгъа эди, алан, 
Белими къысхан белибау.

 Кёб къатылыкъ этгенсе, Кулина, 
Кёбдю мени санга гурушхам. 
Кулинам болуб къалгъа эди 
Къолумда джазгъан ручкам.

 Мени  джюрегим чыртда кёлтюрмейди, 
Ма алай чыммакъ кийинме. 
Карандаш дженгил тауусулады, 
Ол болсун, дерик тюйюлме.

Кулинамы гокка тюрсюню
Кёзюмю юсюнде ойнайды.
Чурукъларым болуб къалгъа эди, дерге,
Кулинама кёзюм къыймайды.

Джюрегим бир бек къууанады 
Мен сени кёрген кюнюмде. 
Сени сыфатлы ибилис-шайтан 
Джукъларгъа къоймайд тюшюмде.

Майна биринчи майны байрагъы, 
Кюкюреб-джашнаб, джел эте. 
Кел, экибиз да кетиб къалайыкъ, 
Бир-бирибизге кёл эте.

Кулина берген  къол джаулукъчукъну 
Мен ёмюрюмде  джоймазма. 
Ёлюб, дуниядан кетгинчи, сеннге
«Кулина» атны къоймазма.
Мариям  Къурманбийни кесинден эшитген «Кулина» ма былайды. Ол айтханнга кёре, бу джыр 1931-1933 джыллада этилгенди.
«Кулина»… Сюймекликни бир атыды Кулина. Хар сюймеклик сезимни, хар къызныча, кесини аты болурму!? «Сюйген» деген бир сёз болгъанлыкъгъа, хар сюйген бирер тюрлю сюеди да! 
Бирча, кемсиз сюе билгенле джашауда бир-бирине алай кёб тюбемеучюдюле! Керти сюе билмеклик да, фахмуча, кёблеге берилмейди. Къурманбий бла Мариямгъа ол фахму да, бир юй болур насыб да, берилген эди: сюймеклик - ёмюрлюкге, насыб – джети джылгъа… 1942 джылдан сора да джарым ёмюрден асламны джашагъан Кулина, алай керти сюймекликге тыйыншлы болгъанын узун, къыйын джолу бла кёргюзгенди. 
«Кулина» - Хатуланы Мариям бла Къанаматланы Къурманбийни ариу, асыл сюймекликлерини сейирлик эсгертмесиди, джыр эсгертмеси!..
Къанамат улу «Кулинадан» сора да этгенди джырла. Амма, миллетлени ата-сата айланнган ХХ-чы ёмюр  халкъгъа кёб затын тас этдиртгенди. Биз хапарын айтхан джырчыны да, талай джыры аджашханына ишегим джокъду. Къурманбийни Тёбен Мараны къызларына этген «Шерифала» деген джырын, унутмай, бюгюннге джетдирген атама, Байрамукъланы Ибрагимге, джюрек разылыгъымы айта, аны да былайда келтиреме:  

Ударник къызла  дырын джыялла, 
Толтуруб, кюн бет таланы. 
Шерифаланы бир кёб сагъынаек, тейри, 
Мен бир айтайым аланы.

Тогъуз чалкъычы чалкъы чалабыз, 
Алларын тыйыб тамада. 
Къызла амалтын тансыкъ этгенди 
Ол худжу, ташлы Мара да.

Тогъуз чалкъычы чалкъы чалабыз, 
Джарыкъды бизни кёлюбюз. 
Нюрджан кеси да эл комсомолка, 
Ударник, бизни тенгибиз.

Абрекланы ариу Шерифачакъ, 
Кеси кесчигинден уяла. 
Баббаханчакъ кибик, аны ёсгенине, 
Джыйын къачха джетди къууана.

Къарабашланы да ариу Шерифа, 
Ол джюрек ауруу береди, 
Булутлу кюнде, кюмюш сом кибик, 
Джылтырай-джана келеди.

Баболаны ариу Шерифагъа 
Джыйын  бирден письмо саллыкъбыз. 
Москвадан келген алтын сагъат кибик, 
Аны Акъсакъалгъа аллыкъбыз.

Акъ Къая тюбю зынгырдайды, джашла, 
Батагъа джашил джанады. 
Зухра бала дуниягъа ёсгенли 
Джюрегим ауруу табады.


Тамгъалы Сыртын, ой, тубан басыб, 
Тамчыны ичине, кюн тийиб, 
Биз Айшатчыкъны сайлаб алгъанбыз, 
Къалгъан къызчыкъладан бек сюйюб.

Джумарыкъ тауукъ да таулада отлайды, 
Акъ марал кимге ушайды? 
Къара чашчыгъынгы ёрге тара, Айшатчыкъ,
Къашчыкъларынгы ашайды.

Арбазгьа чыгъыб, ызынга айлансанг, 
Кюн тийген кибик, башлагъа. 
Сени амалтын бир къан джаугъанды 
Мара элинде джашлагъа.

Арбазгъа чыгъыб къарайды Айшат, 
Сюймеклигими билгенча. 
Айшатны ызындан кёбле айланалла, 
Джел хапчюклени сюргенча.

Акъсакъал бёркню да биз джиберликбиз 
Ариу Халиматны сынаргъа. 
Къараб кёрюрге кесин табмайбыз –
Салыб айтабыз ийнаргъа.

Джюрек ауруу  береди кюлгенинг, 
Сюйюмлю этеди кийгенинг. 
Атны белинден тюшмей джюрюйдю,
Кавказ кийимли сюйгенинг.

Айны толгъаны, кюнню чыкъгъаны,
Асият алай ариуду.
Сагъынылмагъан бир кюню къалмайды –
Джыйыннга джюрек аурууду.

Джетеулен сюйген ариу Хурайматны 
Биз да сюймейин неди амал? 
Барыб, кёзюне бир къарар эдик, 
Джетмеймид эке къач заман?

Джетеулен сюйген ариу Хурайматха, 
Мен сукъланама, ёлеме. 
Ий, мен билмеген, энтда, юч къошулуб, 
Он болуб тура кёреме.

Ол он сюйгенинг тойгъа келселе, 
Онусу  он саугъа берселе... 
Ала нелерин да унутадыла, 
Сени бир къараб кёрселе.

Ол он сюйгенинг а тойда тёгерекде, 
Кюмюш хазырланы тизгенча.
Аланы бир-биринден къалай айырлыкъса, 
Алтын сынджырны юзгенча?

Ол он сюйгенинге къууана да, согъа, 
Тамам уста болдунг къобузгъа. 
Ма ишни табы - джез капекчикге, 
Сёзню ариуу - тогъузгъа.

Мараны башы да мийик къаяла, 
Кюн батыб, салкъын айланнганд. 
Онусу да билмейле сени акъылынгы –
Сабий эсинг кимге байланнганд.

Мараны башы да мийик къаяла. 
Кюн батыб, салкъын айланса... 
Сюйген амандан-игиден тюлдю,
Акъылынг бир джерге байланса.

Кюн бетде битген гокка хансчыкъла, 
Кёлюм бармайды юзерге. 
Къалгъан къызла гурушха этмегиз,-
Заман табылмайды тизерге.

Бу джырны Къанамат улу 1933-1935 джыллада этгенди. 
- Эриширек къызлагъа, - деб хапар айтады Ибрагим, - кёллерин кёлтюреме деб, эте болур эди, эм ашхы сёзлени табыб айта эди. Бюгюн кибик эсимдеди, къош артында, олтуруб, «Шерифаланы» Къурманбийни кесинден юреннгеним. Макъамы да, ма алай, сёзлерича, бир да ариуду! Бир да фахмулу, бир да онглу адам эди. Джыргъа джетсе уа: макъамын, сёзюн да чыгъарыб башлаб къала эди, кеси да уста джырлай эди! Джандетли болсун ариу джаны! Ма былай къараб, джыр къураб, айтыб бара эди. Ишге кирсе, ишде – алчы, тойгъа кирсе, тойда – башчы! Не джырда, не тебсеуде бир адамны ызындан къарамагъанды. Ким да сукъланырча адам эди. Орта бойлу эди, ариу, чырайлы адам. Бу джыр этилген кёзюуде Тёбен Марада Шерифа атлары бла талай къыз болгъанды. Аны ючюн атагъанды джырына «Шерифала» деб. «Къынгырла» деб да бир джыры бар эди, къыз бла джаш  алмашдырыб джырларча этилген, - деб, андан да  эсине тюшюрелген тизгинлени  айтады:

Джаш:
Бюгюн кюнню алай кёреме,
Кюн тиймеген мутхуз кюнлеге.
Тейри адамы, шашмай ушайса
Къышлыкъда шайтан юллеге.
Къыз:
Кёзюм чыракъ барады
Эшик аллында тазчыкъгъа.
Шайтан юлле эсем, ол болсун хатам,
Ушайма гокка хансчыкъгъа…

Къанаматланы Къурманбий… Халкъ джырланы авторы. 
Джыр да, адамча, кеси джашауу бла джашайды. Аны да кесини джазыуу, джолу, ёмюрю барды. Джырла – келечиле, джырла – тылмачла, джырла – саугъала… Джырланы сюе, багъалата, джырлай билгенибизча, аланы халкъгъа къоюб кетген джырчыланы атларын  да, биргебизге джашатыргъа борчлубуз. Унутмай, сансыз этмей. 
Къанаматланы  Адежейни джашы Къурманбий да аланы бириди. 


2000 джыл.


къалгъаны...
Категория: Статьи на родном языке | Добавил: Автор (09.12.2012)
Просмотров: 1491 | Комментарии: 1 | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 1
1 1  
0
http://studio-legion.ru/

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]